छत्रपती संभाजीनगर – Chhatrapati Sambhajinagar
अमेरिकेसह जगातील अनेक देशांमध्ये स्वंयपाकघरात सरकीच्या तेलाचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतो. सरकीचे तेल ही प्रामुख्याने तळण्यासाठी वापरले जाते. कारण त्यात तळलेले अन्नपदार्थ अधिक काळासाठी ताजे राहून त्याचा स्वाद, चव आणि खमंगपणा अबाधित ठेवतात. मात्र, भारतात सरकीचे उत्पादन इतर तेलबियांपेक्षा अधिक असूनही सरकीच्या तेलाचे उत्पादन आणि वापर याबत उदासीनता दिसून येते. त्यामुळे सरकी प्रक्रिया उद्योगाचे आधुनिकीकरण आणि त्याबाबत माहितीचा प्रसार यांच्या द्वारे सरकी मूल्यसाखळीचा अपेक्षित विकास साधने शक्य होईल, असे मत मुंबईस्थित ऑल इंडिया कॉटनसीड क्रशर्स असोसिएशनचे अध्यक्ष संदीप बाजोरिया यांनी व्यक्त केले.
एसईए आणि दि ऑल इंडिया कॉटनसीड क्रशर्स असोसिएशन (एआयसीओएससीए) यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित चौथ्या एसईए-एआयसीओएससीए कॉटनसीड ऑईल कॉन्क्लेव्ह-२०२३ च्या उद्घाटन समारंभात ते बोलत होते. छत्रपती संभाजीनगरात ७ व ८ जुलै रोजी द फर्न रेसिडेन्सी हॉटेलमध्ये परिषदेचे आयोजन करण्यात आले आहे.
कपाशीच्या तेलबियांचे सर्वाधिक उत्पादन
बाजोरिया पुढे म्हणाले, भारत हा जगातील प्रमुख तेलबिया उत्पादक देशांपैकी एक आहे. देशात भुईमूग, मोहरी, सोयाबीन, तीळ, सूर्यफूल, करडई सारख्या तेलबियांची मोठ्या प्रमाणात लागवड होते. याच्या सोबतीला आता कापूस, नारळ आणि ऑइल पाम यांसारखी खाद्यतेलाची पिके घेतली जात आहेत. अलिकडेच, भारताने भाताच्या भुसापासून (राईस ब्रॅन ऑइल) तेलाचे उत्पादन सुरू केले आहे. विशेष म्हणजे भारताचे याचे उत्पादन १० लाख टन असून ते चीन आणि जपानच्या पुढे आहे. अलिकडेच भारत जगातील पहिल्या क्रमांकाचा कापूस उत्पादक झाल्यानंतर मागील काही वर्षात देशात उत्पादित होणाऱ्या सर्व प्रमुख तेलबियांमध्ये कापूस बी अथवा सरकीचे उत्पादन सर्वाधिक होत असून त्याने सोयाबीन, मोहरी आणि भुईमूगालाही मागे टाकले आहे.
सरकी “गोल्डन गूज’
सरकी ही बहुगुणी वस्तू आहे. तिचा वापर कापूस बियाणे म्हणून केला जातो. कापसापासून वस्त्र निर्मिती होतेच. परंतु, त्याच्या बी वर म्हणजे सरकीवर प्रक्रिया करून यापासून मोठ्या प्रमाणात पेंड तयार होते. त्याचा किफायतशीर पशुखाद्य म्हणून वापर होतो. दुग्ध व्यवसायाबरोबरच कुक्कुटपालन आणि मत्स्यबीज व्यवसायात देखील यापासून पशुखाद्य म्हणून वापर होऊ शकतो. याच प्रक्रियेतून कॉटन लिंटर्स, हल्लस् हे किंमती उपपदार्थ देखील तयार होत असल्याने त्यातून मूल्यवर्धन साधता येते. सर्वात महत्त्वाचे या प्रक्रियेतून तयार होणारे खाद्यतेल आयातीवर खर्च होणारे आणि देशासाठी महत्त्वाचे परकीय चलन वाचवते. अश्या विविध गुणांनी ठासून भरलेली आणि तुलनेने स्वस्त असलेली सरकी सोन्याचे अंडे देणारी कोंबडी ठरू शकते. परंतु, त्यासाठी सरकी प्रक्रिया उद्योगाचे आधुनिकीकरण अत्यंत गरजेचे आहे.
खाण्यासाठी उपयुक्त तेल
भारतात कापूस लागवड केवळ वस्त्रोद्योग विकासासाठी केली जाते. तर सरकीचा वापर प्रामुख्याने पेंड उत्पादनासाठी. मात्र खाद्यतेलाकडे दुर्लक्ष केले जाते. सर्वाधिक टिकाऊ असलेले सरकी गुजरात, आंध्र प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील काही भाग येथेच कपाशीचे तेल खाण्यासाठी वापरले जाते. याउलट अमेरिकेत सन १८०० पासून कापूस बियाण्यांच्या तेलाला ‘अमेरिकेचे मूळ वनस्पती तेल’ हा दर्जा मिळाला आहे. तेथे सॅलड ड्रेसिंगसाठी देखील या तेलाचा चांगला वापर केला जातो .
हृदयाचे रक्षण करते कापूस तेल
सेंट्रल इन्स्टिट्यूट फॉर रिसर्च ऑन कॉटन टेक्नॉलॉजी (सीआयआरसीओटी), आयसीएआर, मुंबईच्या शास्त्रज्ञांच्या मते तीळ, करडई आणि शेंगदाणा, मोहरी, ऑलिव्ह आणि बदाम यांच्या तुलनेत कापूस बियांचे तेल फॅटी ऍसिडचा उत्कृष्ट स्रोत आहे. या तेलामध्ये कॅरोटीन आणि व्हिटॅमिन बी कॉम्प्लेक्सच्या स्वरूपात उच्च प्रमाणात आणि प्रभावी प्रो-व्हिटॅमिन ए असतात. कापूस बियांच्या तेलाला ‘हार्ट ऑईल’ म्हंटले जाते. पारंपरिक तेलामध्ये सुमारे ३०% तर कापूस बियाण्यांच्या तेलामध्ये ५०% आवश्यक पॉली अनसॅच्युरेटेड फॅटी ऍसिड असतात. हे कोरोनरी धमन्या कडक होण्यापासून प्रतिबंधित करते. अमेरिकन हार्ट असोसिएशनच्या ‘ओके’ खाद्यपदार्थांच्या यादीतील काही तेलांपैकी हे एक आहे. कोलेस्ट्रोल मुक्त असलेल्या या तेलात चरबीचे प्रमाण कमी असल्याचे बाजोरिया यांनी यावेळी नमूद केले.
