पाकिस्तानच्या दुर्दैवाचे दशावतार

आर्थिक समस्यांच्या गर्तेत अडकलेला आहे. अत्यंत भयावह आणि भिकेकंगाल स्थिती ओढवण्यास पाकिस्तान स्वतःच जबाबदार आहे. पाकिस्तानवर ही स्थिती पहिल्यांदाच ओढवली आहे असे नाही.

पाकिस्तानच्या एकूण आर्थिक परिस्थितीचा इतिहास पाहिल्यास हा देश सातत्याने परकीय मदतीवर जगणारा देश राहिला आहे. पाकिस्तानने कधीही कृषी अथवा औद्योगिक विकासावर भर दिलेला नाही. कर्ज घेणे आणि देश चालवणे हेच पाकिस्तानचे आर्थिक धोरण राहिले आहे. पाकिस्तान हा जगातील एकमेव असा देश आहे ज्याने आतापर्यंत 22 वेळा आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी आणि जागतिक बँकेकडून बेलआऊट पॅकेजेस घेतलेली आहेत. याउलट भारताने शेवटचे बेलआऊट पॅकेज 1990 मध्ये घेतलेले होते. त्यावेळी भारतीय अर्थव्यवस्था कमालीच्या समस्यांतून जात होती. त्यानंतर भारताने कधीही आयएमएफ किंवा वर्ल्ड बँकेकडून बेलआऊट प्रोग्राम घेतलेले नाहीत. किंबहुना, 2008 नंतर भारतानेच या दोन्ही जागतिक वित्तसंस्थांना आर्थिक योगदान देण्यास सुरुवात केली आहे.

सध्याच्या अतिबिकट आर्थिक समस्यांमुळे पाकिस्तानातील राजकीय नेते आणि तेथील अर्थकारणाचा अभ्यास करणारे विचारवंत, अर्थतज्ज्ञ पहिल्यांदा असे म्हणताना दिसू लागले आहेत की, या दुरवस्थेबाबत भारताला दोष देऊन चालणार नाही. पाकिस्तानने आत्मपरीक्षण करणे गरजेचे आहे. पाकिस्तानचे विद्यमान पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांनी अलीकडेच एका मुलाखतीदरम्यान बोलताना काही महत्त्वपूर्ण वक्तव्ये केली. आम्हाला भारतासोबत युद्ध करून काहीही मिळालेले नाही, असे ते म्हणाले. त्यानंतर शहजाद चौधरी या पाकिस्तानातील महत्त्वाच्या अर्थतज्ज्ञांनी ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’मध्ये एक लेख लिहिला. त्यामध्ये त्यांनी असे म्हटले आहे की, भारत आणि पाकिस्तान एकाच वेळी स्वतंत्र झाले. असे असताना भारत आज कुठे जाऊन पोहोचला आहे. भारताची निर्यात, परकीय गंगाजळी कशी प्रचंड वाढलेली आहे, भारतात डिजिटल क्रांती कशी घडून आली आहे या सर्वांचा पाढाच त्यांनी या लेखातून मांडला आणि पहिल्यांदाच पाकिस्तानने भारताचा आर्थिक विकास मान्य केला. त्याचबरोबर चौधरी यांनी हेही सुचवले की, पाकिस्तानने आता विनाकारण भारताशी तुलना करणे, भारतासोबतचे संबंध खराब करणे थांबवले पाहिजे. भारताच्या हिताला बाधा पोहोचवण्याच्या प्रयत्नांनी पाकिस्तानने स्वतःचेच नुकसान करून घेतले आहे. हा लेख केवळ एका पाकिस्तानी अर्थतज्ज्ञाचा लेख नसून बहुसंख्य पाकिस्तानी जनतेचे मत चौधरी यांनी या लेखातून मांडले. त्यातून एक गोष्ट स्पष्ट होते की, पाकिस्तानला बर्‍याच उशिरा का होईना पण उपरती झाली आहे.

इतिहासात डोकावल्यास भारतावरही कमी-अधिक फरकाने पाकिस्तानसारखी वेळ 1990 च्या दशकात आली होती. 32 वर्षांपूर्वीचा काळ आठवल्यास भारताकडे सहा अब्ज डॉलर्स इतकी विदेशी गंगाजळी शिल्लक होती. भारताला जागतिक बँकेकडे आपले सोने गहाण ठेवावे लागले होते आणि त्याआधारावर भारताला कर्ज घ्यावे लागले होते. भारताने तेव्हाच्या स्थितीबाबत पाकिस्तानला दोषी धरले नाही. यातून एक गोष्ट स्पष्ट होते, ती म्हणजे भारताचे अर्थकारण-राजकारण हे पाकिस्तानकेंद्री नाहीये. परंतु पाकिस्तानातील राजकारण मात्र भारतकेंद्री आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे, भारताबरोबर विनाकारण राजकीय संघर्ष करून आपण आपले प्रचंड नुकसान करून घेतले आहे याची पाकिस्तानला जाणीव झाली आहे. याचे कारण भारत नेपाळ, बांगलादेश, भूतान यांसारख्या आपल्या शेजारी देशांना भरभरून आर्थिक मदत करत आहे. काही महिन्यांपूर्वी श्रीलंका जेव्हा दिवाळखोरीच्या स्थितीत गेला तेव्हा भारताने त्यांना पाच अब्ज डॉलर्सची आर्थिक मदत केली. श्रीलंकेतील अन्नधान्याची आणि इंधनाची टंचाई लक्षात घेऊन भारताने शेकडो टन तांदूळ आणि पेट्रोल, डिझेल श्रीलंकेला दिले. मागील काळात अफगाणिस्तानलाही भारताने 10 हजार टन गहू पाठवला होता. पण पाकिस्तानने आपल्या हेकेखोरपणामुळे, फुकाच्या दुराभिमानामुळे स्वतःचे नुकसान करून घेतले आहे. आज भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील व्यापार जेमतेम दोन अब्ज डॉलर्स इतकाच आहे. परंतु अप्रत्यक्ष व्यापार सहा अब्ज डॉलर्सपर्यंत आहे. अप्रत्यक्ष व्यापार म्हणजे काय? याबाबत एक उदाहरण पाहूया. भारतात खोबरेल तेलाची 100 मि.ली.ची एक बाटली जर 50 रुपयांना मिळत असेल तर त्याच भारतीय कंपनीची बाटली पाकिस्तान सौदी अरेबिया, संयुक्त अरब आमिराती या देशांकडून विकत घेतो. त्यासाठी 150 रुपये मोजतो. याचे कारण भारतासोबत प्रत्यक्ष व्यवहार करायचा नाही, हे पाकिस्तानचे धोरण आहे. अशा प्रकारच्या चुकीच्या आर्थिक धोरणांमुळे पाकिस्तानचे प्रचंड आर्थिक नुकसान होत आहे.

पाकिस्तानचे मावळते लष्करप्रमुख जनरल बाजवा यांच्या कार्यकाळापासून या धोरणांबाबत, भारतासोबतच्या भूमिकांबाबत आत्मपरीक्षण करण्याची उपरती पाकिस्तानला होऊ लागली होती. सध्या असीम मुनीर हे पाकिस्तानचे लष्करप्रमुख असून त्यांचीही भूमिका भारताबरोबर प्रत्यक्ष व्यापार वाढवला जावा, अशीच आहे. बहुतांश पाकिस्तानी जनताही याच मताची आहे. त्यामुळेच आता पाकिस्तानातील पंतप्रधानांसह आघाडीचे राजकीय नेते, अर्थतज्ज्ञ उघडपणाने भारताची तळी उचलताना दिसताहेत.

अर्थात, याला दुसरा एक पैलू असून तोही लक्षात घ्यायला हवा. भारतासोबतच्या धोरणांबाबत झालेल्या चुकांची कबुली देऊन पश्चिमी जगतातून सहानुभूती मिळवण्याचा सुप्त उद्देशही यामागे आहे. ही सहानुभूती या देशांपुढे हातात कटोरा घेऊन उभे राहताना सकारात्मक दृष्ट्या कामी येऊ शकते, अशी पाकिस्तानची धारणा आहे. त्यामुळे पाकिस्तानची उक्ती आज जरी बदललेली दिसत असली तरी कृती त्यानुसार असेलच याची शाश्वती देता येत नाही. याचे कारण पाकिस्तानात पुढील वर्षी सार्वत्रिक निवडणुका पार पडणार आहेत. तसेच यावर्षी दोन राज्यांमध्ये निवडणुका होताहेत. या निवडणुकांमध्ये तेथील राजकारणी भारतावर टीका करणे, काश्मीरचा मुद्दा उकरून काढणे आणि संबंध तणावपूर्ण करून त्याचे भांडवल करणे असे प्रकार करत असतात. वर्षानुवर्षे पाकिस्तानी राजकारण्यांचा हा धंदाच राहिला आहे. त्यामुळे शाहबाज शरीफ यांचे वक्तव्य प्रत्यक्षात किती उतरेल याबाबत मोठे प्रश्नचिन्ह आहे. पाकिस्तानचे माजी पंतप्रधान इम्रान खान यांनी आपल्या अनेक भाषणांमधून भारताचे कौतुक केले होते. विशेषतः, अमेरिकेचा दबाव असतानाही भारताने रशियाकडून कच्चे तेल विकत घेण्याच्या निर्णयाची त्यांनी मुक्त कंठाने प्रशंसा केली होती. भारतीय परराष्ट्र धोरणातील स्वायत्ततेचा मुद्दा त्यांनी मांडला होता. त्यामुळे पाकिस्तानचा अहंगंड जरी कमी झाला नाही तरी त्यांना वास्तवाची जाणीव झाली आहे, हे निश्चित आहे.

पाकिस्तानचे अर्थतज्ज्ञ तेथील राजकीय नेतृत्त्वाला गंभीर इशारा देत आहेत. त्यानुसार पुढील तीन महिने अशीच परिस्थिती राहिल्यास पाकिस्तानात श्रीलंकेपेक्षाही भयानक परिस्थिती उद्भवू शकते. याचे कारण पाकिस्तानात राजकीय बंडाळी, विद्रोह प्रचंड वाढला आहे. तेथे तहरीक-ए- तालिबान पाकिस्तानने काही प्रांतांमध्ये स्वतःचे सरकार स्थापन केले आहे. अशावेळी आर्थिक मुद्यांवरून जनतेत असलेल्या असंतोषाचा उद्रेक झाल्यास पाकिस्तानात लष्करी सत्ता येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. इतकेच नव्हे तर पाकिस्तानचे तुकडे व्हायलाही वेळ लागणार नाही. बलुचिस्तानातील स्वातंत्र्य चळवळ सध्या तीव्र बनली असून तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तानचा त्यांना पाठिंबा मिळत आहे. पाकिस्तान-अफगाणिस्तान सीमेवरचा पख्तुनीस्तानही फुटून बाहेर पडू शकतो. त्यामुळे पाकिस्तानच्या दुर्दैवाचे दशावतार येणार्‍या काळात कोणते रंग दाखवतात हे पाहावे लागेल. या परिस्थितीला पाकिस्तानचे राज्यकर्ते, राजकारण आणि लष्करी नेते हेच सर्वस्वी जबाबदार आहेत. याबाबत पाकिस्तान जितक्या लवकर आत्मपरीक्षण करून आपल्या भूमिकेत बदल करेल तितके त्यांच्यासाठी योग्य ठरेल; अन्यथा…