आशियाई देशांवर वर्चस्व ठेवण्यासाठी चीन काही दुबळ्या देशांना आर्थिक मदत करतो, कर्ज देतो. हे देश कर्जाच्या ओझ्याखाली दबले की त्यांच्या मालमत्ता ताब्यात घेण्याचा चीनचा प्रयत्न असतो. ड्रॅगनची ही चाल आता आशियाई देशांच्या लक्षात आली आहे. व्यूहात्मक भागीदारी लक्षात घेऊन भारत या देशांना मदत करत असला तरी त्याला कोणत्याही देशावर सत्ता गाजवायची नाही, हेही आशियाई देशांच्या लक्षात येत आहे.
पाकिस्तान, नेपाळ, श्रीलंका, अफगाणिस्तान आणि म्यानमार सध्या राजकीय आणि आर्थिक अस्थिरतेच्या काळातून जात आहेत. या अस्थिरतेला केवळ त्या देशातले गैरप्रकार जबाबदार आहेत का, या प्रश्नाचा खोलात जाऊन विचार केला पाहिजे. चीनइतकी मदत भारत करू शकत नसला तरी भारताच्या मदतीमागे कोणताही कूट हेतू नाही. गेल्या काही वर्षांचा आढावा घेतला तर मालदीव आणि नेपाळदेखील काहीवेळा राजकीय आणि आर्थिक अनिश्चिततेचे बळी ठरले आहेत. अमेरिकन थिंक टँक ‘फंड फॉर पीस’ने संकलित केलेल्या असुरक्षित देशांच्या क्रमवारीनुसार अफगाणिस्तान नवव्या, म्यानमार तेविसाव्या, पाकिस्तान 29 व्या, नेपाळ 51 व्या आणि श्रीलंका 55 व्या क्रमांकावर आहे. या सर्व देशांच्या तुलनेत भारत 66 व्या क्रमांकावर येतो. म्हणजेच आपला देश बहुतांश शेजारी देशांच्या तुलनेत स्थिर आणि सुव्यवस्थित आहे. विशेषत: लष्करी हुकूमशाही, सामाजिक आणि आर्थिक अस्थिरता या दुष्टचक्रात पाकिस्तान अडकला असताना भारत हा एक स्थिर लोकशाही आणि उत्तम शासित देश का झाला, याचे इतर अनेक देशांना आश्चर्य वाटले तर नवल नाही.
पाकिस्तानमध्ये राष्ट्रनिर्मिती होऊ शकली नाही, कारण त्याचे अस्तित्व कृत्रिम आणि अनैसर्गिक होते. 1971 मधील बंगाली लोकांच्या हत्याकांडाने आणि बांगलादेशच्या स्वातंत्र्याने हे सिद्ध केले की फाळणी मूलतः पाकिस्तानच्या फायद्याची नाही. एखादे राष्ट्र मुळातच बेकायदेशीर असेल तर ते स्वतःला एकसंध ठेवण्यास असमर्थ असेल. अशा देशात कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी निरंकुश प्रवृत्ती आणि शक्ती आवश्यक असतात. पाकिस्तानी लष्कराने सुरुवातीपासून प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे तिथे आपली हुकूमत ठेवली आहे. तीच स्थिती म्यानमारचीही आहे. तिथे लष्कराने स्वत:ला राजकारणात सर्वोच्च बनवले. म्यानमारमधली सामाजिक विविधता आणि वांशिक अलिप्तता या समस्यांना कठोरपणे सामोरे जाऊ शकते, असा दावा तिथल्या लष्कराने केला; परंतु तो प्रत्यक्षात आला नाही. लष्करी राजवट नेहमीच नागरिकांच्या अधिकारांचा संकोच करते आणि विकासाला नख लावते, हे वारंवार सिद्ध झाले आहे.
पाकिस्तानच्या आजच्या दुर्दशेला तिथले लष्कर जबाबदार आहे. इम्रान खानसह गेल्या 22 पंतप्रधानांपैकी एकानेही आपला कार्यकाळ पूर्ण केलेला नाही. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीने आतापर्यंत 22 वेळा कर्ज देऊन पाकिस्तानला आर्थिक संकटातून वाचवले आहे. राजकीयदृष्ट्या अस्थिर देशांमध्ये संकट सर्वव्यापी आहे. यामध्ये राजकीय, आर्थिक, सामाजिक आणि घटकांचा समावेश आहे. अशा देशांमधले राज्यकर्ते संकटात सापडतात तेव्हा घटनेशी खेळण्यास मागेपुढे पाहत नाहीत, कारण तिथे लोकशाही संस्था पवित्र मानल्या जात नाहीत. श्रीलंकेत 2020 मध्ये वादग्रस्त घटनादुरुस्ती करण्यासाठी राजपक्षे कुटुंबाने संसदीय बहुमताचा गैरवापर केला. राष्ट्रपती राजपक्षे यांना इतके अधिकार दिले की लोकशाहीतल्या वेगवेगळ्या घटकांमधले संतुलन कमी झाले. निरंकुश राजपक्षे कुटुंबाच्या आर्थिक कुशासन आणि तुघलकी धोरणांमुळे अन्न, इंधन आणि विजेच्या तुटवड्याने आज संपूर्ण श्रीलंका पंगू झाला आहे. तिथली जनता गोताबाय राजपक्षे यांच्याविरोधात रस्त्यावर उतरली आहे. मैत्रिपाल सिरीसेना यांच्या पक्षाने सरकारचा पाठिंबा काढून घेतला आहे. त्यामुळे तिथले सरकारही अस्थिरतेच्या गर्तेत आहे. श्रीलंका, पाकिस्तान, म्यानमार आणि अफगाणिस्तानची सध्याची दयनीय स्थिती केवळ त्यांच्या उच्च वर्ग आणि नेत्यांच्या अपयशामुळे नाही तर बाह्य शक्तींच्या दुष्ट वर्तुळामुळेदेखील आहे.
राजकीय आणि आर्थिकदृष्ट्या अस्थिर असलेल्या देशांमध्ये हातपाय पसरण्याची संधी चीन शोधतच असतो. तिथल्या देशांच्या कारभारात हा देश हस्तक्षेप करतो. राज्यकर्त्यांना पैशाचे आमिष दाखवून त्या देशात चंचूप्रवेश करायचा आणि तिथली मालमत्ता गिळंकृत करायची असा चीनचा डाव असतो. मालदीव, श्रीलंका, नेपाळ आदी देशांनी तसा अनुभव घेतला आहे. पाकिस्तानही सध्या त्याच वाटेने चालला आहे. कमकुवत देशांना मोठ्या शक्तींचे बाहुले बनवण्याचा धोका आहे. अस्थिर देशांची अंतर्गत राज्य व्यवस्था कमकुवत झाली आहे. अशा परिस्थितीत त्यांच्या राज्यकर्त्यांना बाहेरच्या मोठ्या शक्तींसमोर हात पसरावे लागतात. अशा प्रकारे ते आपल्या देशाचे सार्वभौमत्व गहाण ठेवतात. श्रीलंका आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांना चीनची भुरळ पडली आहे. कर्जाच्या ओझ्याखाली दबलेल्या या देशांचे चीनने वसाहती म्हणून शोषण केले आणि त्यांचा वापर करून दक्षिण आशियामध्ये भारताविरुद्ध आघाडी उभारण्याची योजना आखली. आज हेच देश आर्थिक अडचणीत असताना मदत करण्याच्या जबाबदारीतून चीनने हात आखडता घेतला.
अफगाणिस्तानमध्ये भारताने पायाभूत सुविधा पुरवल्या. भारताने बांगलादेश, भूतानची पाठराखण केली. बांगलादेशने भारत आणि चीनकडून मदत घेताना संतुलन राखले; परंतु अन्य देशांना तसे संतुलन राखता आले नाही. कधी चीनच्या गळ्यात गळा तर कधी भारताशी लळा असे या देशांचे धोरण राहिले. तालिबानशासित अफगाणिस्तानचीही अर्थव्यवस्था पूर्णपणे कोलमडली आहे. तथाकथित मित्र देश चीनकडून त्याला कोणतेही ठोस आर्थिक पाठबळ मिळाले नाही. चीनचे हे सर्व ‘जवळचे मित्र’ अखेर आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या दारात ओरडत आहेत. ज्यांनी भारताची प्रामाणिक मदत नाकारून चीनला पाठिंबा दिला होता त्यांना आज भारताच्या समस्या निवारक अवताराचा जयजयकार करावा लागत आहे. नेपाळ आणि मालदीवलाही चीनवरील अवलंबित्व महागात पडले. या देशांमधल्या सामान्य जनतेने याआधी संघर्ष करून चीनच्या आहारी गेलेल्या नेत्यांना हटवले होते; परंतु नेपाळचे माजी पंतप्रधान के. पी. शर्मा ओली आणि मालदीवचे माजी राष्ट्रपती अब्दुल्ला यामीन सत्तेवर राहिले. नंतर तिथेही सत्तांतर झाले. आज या देशांची परिस्थिती श्रीलंका आणि पाकिस्तानपेक्षा वाईट झाली आहे. सध्याचे संकट पाहता, दक्षिण आणि आग्नेय आशियातल्या अस्थिर देशांनी मोठा धडा घेतला पाहिजे. चीनसारख्या ‘उपकारकर्त्या’चा हात हाती घेतल्यास सर्वनाश होणार आहे.
अशा देशांनी हे लक्षात घेतले पाहिजे की, भारत हा खरा भागीदार आहे, जो भेदभाव न करता, उदार अंतःकरणाने त्यांना शक्य तितकी मदत करण्यास तयार आहे. त्यांनी खरे तर भारताच्या आदर्श राज्यव्यवस्थेचा अभ्यास करणे, भारताची सामाजिक एकता आणि मजबूत व्यवस्थांचे अनुकरण करणे या देशांसाठी फायदेशीर ठरेल. मालदीव, बांगलादेश, भूतान आदी देशांना भारताने वेळोवेळी मदत केली. आता संकटात असताना श्रीलंकेला हजारो किलोलिटर इंधन आणि तांदूळ भारताने पुरवला. भारत जाफनाजवळ मन्नारच्या आखातात 12 अब्ज रुपये खर्चून तीन महाकाय पवनचक्क्या बांधत आहे. त्या श्रीलंकेची ऊर्जेची गरज पूर्ण करतील. श्रीलंकेचे परराष्ट्रमंत्री जी. एल. पेरिस यांनी अलीकडेच कबूल केले की, भारताच्या मदतीमुळे देशावरील संकट दूर करण्यात खूप मदत झाली आहे. नेपाळला तर इंधनासह अन्य जीवनावश्यक वस्तू भारतातून जातात. आता तिथली पायाभूत सुविधांची कामेही भारताकडे येण्याची शक्यता आहे. सरकार कुणाचेही असले तरी भारताची मदत ही भूतदयेच्या भावनेतून असते. भूतानची सुरक्षा व्यवस्था भारताकडे आहे. बलाढ्य चीनशी संरक्षणाच्या मुद्यावर दोन हात करण्याची भारताची तयारी असते. आता दक्षिण आशियातल्या बहुतांश देशांनी चीनच्या कर्ज धोरणातला दुष्ट हेतू ओळखला आहे. आता त्यांना भारताची मदत हवी आहे. मात्र भारत आणि चीनमधल्या संबंधांचा गैरफायदा घेऊन अडचणीत आलेल्या देशांनी दोघांकडूनही मदत उचलण्यात धन्यता मानली तर त्यांचेच नुकसान असणार आहे.
