पावसाळा हा रम्य ऋतू असला तरी ‘पावसाचा पॅटर्न’ बदलल्यामुळे अलीकडच्या काळात आपण अनेक दुर्घटना पाहिल्या अथवा अनुभवल्या आहेत. पावसाळ्याची सुरुवात ही सणांच्या पर्वाचीही सुरुवात असते. यंदा तर तब्बल दोन वर्षांनंतर पूर्वीच्या उत्साहात होणारे सणांचे साजरीकरण अधिकच धामधूमीचे असेल. म्हणूनच याकाळातील संभाव्य आपत्तींची शक्यता लक्षात घेऊन योग्य व्यवस्थापन केल्यास धोके टळू शकतात.
आपत्ती कधीही सांगून येत नाही. त्यामुळेच अनुभवातून शहाणे होत, मागील चुकांची पुनरावृत्ती टाळत, संकटांवर मात करण्याचे तोटके अनुसरत पुढे जाण्यास पर्याय नसतो. हाच नियम सध्याच्या काळालाही लागू आहे. विशेषत: पावसाचे तंत्र बदलले असण्याच्या याकाळात पावसामुळे होणारे अपघात टाळण्यासाठी आपत्ती व्यवस्थापनाची गरज ठाशीवपणे जाणवणारी आहे. गेल्या काही वर्षांपासून पावसाचा ‘पॅटर्न’ बदलल्यासारखी स्थिती आपण अनुभवत आहोत. कमी कालावधीत अधिक पाऊस, ढगफुटी, ठराविक पट्ट्यात अतिरेकी पाऊस होणे, पाण्याचा निचरा न झाल्यामुळे गटारे भरून वाहिल्यामुळे होणारे अपघात, भरती-ओहोटीच्या वेळा आणि पावसाचे प्रमाण या कारणास्तव पाणी साचून होणारी जीवित वा वित्तहानी अशी एक ना अनेक उदाहरणे या आपत्तीचे रौद्ररूप दाखवून देऊ शकतील.
अगदी उत्तराखंडमधल्या हाहाकारापासून एखादी खिळखिळी इमारत कोसळून होणार्‍या दुर्घटनेपर्यंत अनेक अनुभव आपण दरवर्षी पचवतो. रेल्वे बंद पडणे, दरडी कोसळणे, रस्ते खचणे, पूल वाहून जाणे यांसारख्या अपघातांची तर गणनाच नसते. दर पावसाळ्यात देशातला ठराविक भाग पाण्याखाली जाण्याची अटकळ आपण बांधूनच असतो. या पार्श्वभूमीवर दमदार पावसाला सुरुवात होण्याच्या याकाळात यंदा तरी अशा अपघात वार्ता कानी पडू नयेत, अशी इच्छा असेल तर पावसाळ्यातल्या आपत्ती व्यवस्थापनाचा विषय गांभीर्याने घ्यायला हवा. अशावेळी आपत्ती व्यवस्थापनाचे काय, असा प्रश्न विचारणार्‍यांच्या शंकांचे निरसन करून जागरुकता निर्माण करायला हवी. दरवर्षी सरकार आपत्ती व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने काही सूचना मागवत असते. त्यात नागरिक आपापल्या भागातल्या समस्यांची जंत्री मांडतात. तथापि त्यावर विचार होऊन अंमलबजावणीच्या पातळीवर प्रगती होणे गरजेचे आहे, हे आपण लक्षात घ्यायला हवे.
अलीकडे मुंबईत जरासा पाऊस पडला तरी रस्त्यांवर पाणी साचते. मुंबईच नव्हे तर राज्यातल्या बहुतांश भागांमध्ये अशी स्थिती बघायला मिळते. याचे मुख्य कारण डांबरी रस्त्यांचे क्षेत्रफळ वाढणे हे आहे. मुंबईची सध्याची सांडपाणी वाहून नेणारी प्रक्रिया 75 वर्षांपूर्वी बांधली आहे. एवढ्या वर्षांत या प्रक्रियेचा विस्तार करण्याचे प्रयत्न झाल्याचे आढळत नाही. या पार्श्वभूमीवर मुंबईत अल्प पावसाने साचणार्‍या पाण्यावर उपाय काय, असा प्रश्न विचारला जातो. सांडपाणी वाहून नेणारी मुंबईसारखी यंत्रणा जपानमधल्या टोकियो शहरात 50 वर्षांपूर्वी अस्तित्वात होती. परंतु त्यात बदल करण्याबाबत सखोल अभ्यास करण्यात आला आणि त्यातून काही उपाययोजना समोर आल्या. त्यात प्रामुख्याने टोकियोमध्ये दोन बाय दोन किंवा तीन बाय तीन आकाराचे मार्ग तयार करण्यात आले.
या मार्गांमधून पाणी समुद्रात जाण्याची व्यवस्था करण्यात आली. त्यासाठी साधारणत: दीड ते दोन मीटर डायमीटरचे पाईप जमिनीखालून टाकून त्यातून पाणी समुद्रात सोडण्यात आले. या पाईपना असणारे व्हॉल्व एकाच वेळी आणि एकाच दिशेने उघडतील, अशी व्यवस्था करण्यात आली. अशा या पाईपलाईनमधून पाणी समुद्रात जाते परंतु समुद्राचे पाणी पाईपलाईनच्या वर येत नाही. अशारीतीने शहरातल्या सांडपाण्याचा निपटारा जलद गतीने होत राहतो. त्या तुलनेत मुंबईच्या सांडपाण्याची विल्हेवाट लावणार्‍या यंत्रणेचा विचार करायचा तर हे पाणी पाईपलाईनमधून समुद्रात सात ते आठ मीटर खोलीवर सोडले जाते. हेच पाणी भरतीच्या वेळी शहराच्या सखल भागात येते. टोकियोतल्या व्यवस्थेमुळे शहरी सांडपाण्याच्या विल्हेवाटीचा प्रश्न जवळजवळ सुटला आहे. तशाच पद्धतीने मुंबईच्या सांडपाण्याबाबत विचार होणे गरजेचे आहे.
पावसाळ्यात हमखास निर्माण होणारे आणखी एक संकट म्हणजे दरडी कोसळणे. यापूर्वी दरडी कोसळण्याचा प्रकार प्रामुख्याने कोकण भागात होत. पण गेल्या काही वर्षांमध्ये आपल्याकडे महामार्गांची तसेच अन्य काही मार्गांची निर्मिती करण्यात आली. अशा प्रकारच्या बांधकामांसाठीही मोठमोठे खडक फोडावे लागतात. डोंगर उभे कापावे लागतात. बोगदे बांधण्यासाठी डोंगर पोखरावा लागतो. या सगळ्यामध्ये खडकांमध्ये भेगा निर्माण होतात. या भेगांमध्ये पावसाचे पाणी गेल्यास ते आपल्या जागेवरून सरकतात. यालाच आपण दरडी कोसळणे असे म्हणतो. हे टाळण्यासाठी फोडलेला दगड हा सरळ 90 अंशात नसावा, असे सांगितले जाते. तो तसा असल्यास दरडी कोसळण्याची शक्यता वाढते. त्याऐवजी दगड 100 ते 105 अंशात असल्यास दरड कोसळण्याची शक्यता कमी असते. रस्त्यालगतच्या दरडी कोसळू नयेत यासाठी जाळीचे पडदे लावण्यात येतात. शास्त्रीय भाषेत यालाच ‘गॅबिऑन’ असे म्हणतात. या जाळ्यांमुळे दगड कोसळण्यास अटकाव होतो. त्यातूनही दगड कोसळल्यास ते जाळीला अडकतात. साहजिक ते वेगाने रस्त्यांवर येत नाहीत. त्यामुळे मोठी दुर्घटना टाळता येऊ शकते. समुद्र किनार्‍यालगत धूप थांबवण्यासाठी या जाळ्यांचा विशेष उपयोग केला जातो. कोकणच्या किनार्‍यावर अशा प्रकारच्या गॅबिऑनचा उपयोग अधिक प्रमाणात केल्यास किनार्‍याची धूप निश्चितपणे कमी होईल.
सध्या राज्यातल्या समुद्रकिनार्‍यांवर विविध प्रकारची चक्रीवादळे धडकत असतात. शिवाय धुळीचीही वादळे उठतात. अशा घटना वारंवार घडत असतात. परंतु दुर्दैवाने एखादी घटना घडली तर त्यासाठी सरकारला जबाबदार धरले जाते आणि यंत्रणेवर टीकेची झोड उठवली जाते. यामागे राजकीय कारणे अधिक आणि वैज्ञानिक कारणे कमी असतात. याचे उदाहरण म्हणजे काही वर्षांपूर्वीची माळीणची दुर्घटना. त्यानंतरही अशा काही दुर्घटना घडल्या. सरकारकडून काही प्रकल्पांचे काम सुरू असल्यामुळे अशा दुर्घटना घडतात, असे बरेचदा कानी पडते. वास्तविक, ज्याची इतकी वर्षे चर्चा होत आहे त्या माळीणबाबत बोलायचे तर गावाच्या वर 70 मीटर उंचीवरील खडक घसरल्याने ती दुर्घटना झाली होती. त्यानंतर जुई नामक एक गावही डोंगराच्या कुशीत सामावलेले आपण पाहिले. वस्तूत: सरकारचे पडकाईचे काम सुरू असलेली जागा ही माळीण गावच्या खाली दहा ते बारा मीटरवर होती. त्यामुळे या कामाचा आणि माळीणच्या दुर्घटनेचा संबंध लावणे चुकीचे होते. परंतु तो लावून सरकारवर टीका करण्यात आली. हे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातूनही अयोग्य आहे. दुसरीकडे, आपत्ती व्यवस्थापनाबाबत सरकार योग्य ती काळजी घेत नाही, हेही तितकेच खरे आहे. घडलेल्या घटनांपासून बोध घेत अन्य प्रमुख मंदिरांमध्ये दुर्घटना घडू नये म्हणून काही उपाय करण्यात आल्याचे कधीही दिसत नाही. आपत्ती व्यवस्थापन असेल तर अशा त्रुटी दूर होणे सहजशक्य आहे.
नैसर्गिक कारणांमुळे वा मानवी चुकांमुळे, दुर्लक्षामुळे अनेक दुर्घटना घडत असतात. तथापि बर्‍याचदा प्रशासनातल्या शैथिल्यामुळेही दुर्घटना घडल्याचे आढळले आहे. पायी वारी सुरू झाली आहे. तब्बल दोन वर्षांच्या खंडानंतर भक्तगण पंढरीला पायी निघाले आहेत. या सोहळ्यासाठी विविध संत-महंतांबरोबर लाखोंच्या संख्येने वारकरी उपस्थित राहणार आहेत. एवढ्या मोठ्या जनसमुदायाची व्यवस्था लावणे हे प्रशासनासमोरील मोठे आव्हान असणार आहे. त्याचबरोबर याकाळात आपत्ती व्यवस्थापनाच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे उपाय योजले जाणे गरजेचे आहे. आषाढी वारीच्या काळात चंद्रभागा, इंद्रायणीतल्या स्नानासाठी भविकांची मोठी झुंबड उडते. यावेळी चेंगराचेंगरी होण्याची आणि त्यातून काही दुर्घटना घडण्याची शक्यता असते. त्यादृष्टीने गर्दीवर नियंत्रण ठेवण्याबरोबर नदीपात्रात जीवरक्षक तसेच नौका तैनात करण्यासारख्या उपाययोजनांवर भर दिला जायला हवा. अशा प्रकारची सतर्कता बाळगल्यास दुर्घटना टाळणे किंवा त्यांची तीव्रता कमी करणे शक्य आहे. अलीकडे विविध प्रकारच्या दुर्घटनांची संख्या वाढत आहे त्याबरोबर आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणेवरील जबाबदार्‍या वाढत आहेत. त्यादृष्टीने ही यंत्रणा अधिक कार्यक्षम करण्याकडे सरकारला लक्ष द्यावे लागणार आहे.
