माणसाला आपल्या ग्रहाच्या संरक्षणासाठी जागरूक करण्यास आणि कृती करण्यास प्रोत्साहित करण्यासाठी, जगाला भेडसावणाऱ्या पर्यावरणीय समस्यांबद्दल जागरुकता निर्माण करण्यासाठी आणि शाश्वत विकासाला प्रोत्साहन देण्यासाठी १९७२ पासून संपूर्ण जग दर वर्षी ५ जूनला जागतिक पर्यावरण दिन (World Environment Day) साजरा करत असते.
प्रत्येक वर्षी, जागतिक पर्यावरण दिन एका विशिष्ट पर्यावरणीय (Environmental) समस्येवर प्रकाश टाकण्यासाठी लक्ष केंद्रित करतो. २०२३ मध्ये, जागतिक पर्यावरण दिनाचा विषय हरवूया प्लास्टिक प्रदूषणाला मोहिमे अंतर्गत प्लास्टिक प्रदूषणावरील उपायांवर लक्ष केंद्रित करणे आहे. आज या दिनानिमित्त प्लास्टिक प्रदूषण आणि भारत याविषयी जाणून घेऊया. या वर्षीचा जागतिक पर्यावरण दिन नेदरलँडच्या पुढाकाराने साजरा होत आहे.
जो देश प्लॅस्टिक लाइफ सायकलवर महत्त्वाकांक्षी कारवाई करणाऱ्या देशांपैकी एक आहे. हा देश नवीन प्लास्टिक इकॉनॉमी ग्लोबल कमिटमेंटला बांधील असणारा आणि प्लास्टिक प्रदूषण आणि सागरी कचरा यावरील जागतिक भागीदारीचे सदस्य आहे. प्लॅस्टिकमुळे जग जलमय होत आहे. दरवर्षी ४०० दशलक्ष टनांहून अधिक प्लास्टिकचे उत्पादन केले जाते, त्यातील निम्मे प्लास्टिक एकदाच वापरण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे. त्यापैकी १० टक्क्यांपेक्षा कमी पुनर्वापर केला जातो.
अंदाजे १९-२३ दशलक्ष टन प्लास्टिक ,तलाव, नद्या आणि समुद्रांमध्ये वाहून आलेले असते, जाळले जाते त्याने विषारी धुर वातावरणात पसरतो , ज्यामुळे हे आपल्यासह इतर जैवविविधतेसाठी सर्वात गंभीर धोक्यांपैकी एक बनले आहे. इतकेच नाही तर आपण खात असलेले अन्न, पिण्याचे पाणी पितो ,हवा इत्यादी जीवनावश्यक घटकांत आता मायक्रोप्लास्टिक्सचे कण आढळले आहेत.
अनेक प्लास्टिक उत्पादनांमध्ये घातक पदार्थ असतात, ज्यामुळे आपल्या आरोग्याला धोका निर्माण होऊ शकतो. आता भारताबद्दल बोलायचे झाल्यास आपला देश दरडोई प्लास्टिक कचरा उत्पादनात ९४ व्या क्रमांकावर आहे. ऑस्ट्रेलियास्थित मिंडरु फाउंडेशनच्या अहवालात असे म्हटले आहे की, भारतातील एकेरी वापरल्या जाणाऱ्या प्लास्टिक पासून निर्माण होणारा दरडोई कचरा ४ किलो आहे .त्यामुळे देशात दरवर्षी अंदाजे ३.५ दशलक्ष टन प्लास्टिक कचरा निर्माण होतो.
भारतातील सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे घनकचरा व्यवस्थापनाच्या पायाभूत सुविधांचा अभाव. देशातील अनेक शहरे आणि शहरांमध्ये प्लॅस्टिक कचरा गोळा करण्यासाठी आणि त्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी पुरेशी व्यवस्था नाही, याचा अर्थ असा होतो की त्याचा बराचसा भाग लँडफिलमध्ये संपतो किंवा नद्या आणि इतर जलकुंभांमध्ये बेकायदेशीरपणे टाकला जातो. यामुळे मानवी आरोग्यावर आणि पर्यावरणावर गंभीर परिणाम होतात. परंतु आशादायक बाब म्हणजे भारत सरकारने प्लॅस्टिक प्रदूषणाचा प्रश्न सोडवण्यासाठी पावले उचलली आहेत.
२०१६ मध्ये, आपण स्वच्छ भारत अभियान (स्वच्छ भारत मिशन) लाँच केले, ज्याचा उद्देश भारताला स्वच्छ आणि उघड्यावर शौचास व कचरामुक्त करणे आहे. या उपक्रमाचा एक भाग म्हणून, सरकारने अनेक राज्यांमध्ये एकेरी वापरल्या जाणार्‍या प्लास्टिकच्या वापरावर बंदी घातली आहे आणि लोकांना प्लास्टिकचा वापर कमी करण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी मोहिमा देखील सुरू केल्या आहेत.
सरकारी प्रयत्नांव्यतिरिक्त, भारतात प्लास्टिक प्रदूषणाच्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी अनेक गैर-सरकारी संस्था (एनजीओ) आणि समुदाय गट कार्यरत आहेत. यापैकी काही संस्था जलस्रोत आणि समुद्रकिनारे स्वच्छ करणे, पुनर्वापर आणि कचरा कमी करण्यास प्रोत्साहन देणे आणि प्लॅस्टिक प्रदूषणाच्या हानींबद्दल जागरूकता वाढवणे यासारख्या उपक्रमांमध्ये गुंतलेली आहेत.
एकूणच, भारतात प्लास्टिक प्रदूषण ही एक गंभीर समस्या आहे, परंतु त्यावर उपाय करण्यासाठी अनेक प्रयत्न सुरू आहेत. कचरा व्यवस्थापन प्रणाली सुधारणे, पुनर्वापर आणि कचरा कमी करण्यास प्रोत्साहन देणे आणि या समस्येबद्दल जागरुकता वाढवून, पर्यावरणात संपणाऱ्या प्लास्टिकचे प्रमाण कमी करण्यात प्रगती करणे शक्य आहे. फक्त या संकटाचे निराकरण करण्यासाठी सरकार, उद्दोजक, समाज आणि इतर भागधारकांकडून कृती वाढवण्यासाठी आणि गती देण्यासाठी सार्वजनिक आणि राजकीय दबाव वाढण्याची आता सर्वात जास्त गरज आहे. जागतिक पर्यावरण दिन २०२३ च्या निमित्ताने आशा करुयात की देश, समाज आणि व्यक्ती , प्लास्टिकचा अधिक शाश्वत वापर करण्यास शिकतील आणि एक दिवस प्लास्टिक प्रदूषण हा इतिहास होईल
प्रदिप अ.देवरे, प्राथमिक शिक्षक नाशिक
