प्रफुुुल्ल कुलकर्णी
लक्ष्मी ध्येयाकडे नेणारी मानली जाते. ती संपत्ती, भाग्य, शक्ती, सौंदर्य, प्रजनन आणि समृद्धीची देवी आहे, आणि मायाशी संबंधित आहे. लक्ष्मी पार्वती आणि सरस्वती सोबत, ती हिंदू देवतांची त्रिदेवी म्हणून ओळखली जाते. लक्ष्मी देवीच्या केंद्रित शक्तीमध्ये लक्ष्मीला मातृदेवतेचे समृद्ध पैलू म्हणून देखिल पूजले जाते.
लक्ष्मी ही हिंदू देवता विष्णूची पत्नी आणि दैवी ऊर्जा (शक्ती) दोन्ही आहे. वैष्णव धर्मातील सर्वोच्च व्यक्ती; ती पंथातील सर्वोच्च देवी देखील आहे आणि विश्वाची निर्मिती, संरक्षण आणि परिवर्तन करण्यासाठी विष्णूला मदत करते. लक्ष्मी श्री वैष्णव धर्मातील विशेषत: प्रमुख व्यक्ती आहे. ज्यामध्ये विष्णूपर्यंत पोहोचण्यासाठी लक्ष्मीची भक्ती महत्त्वाची मानली जाते. जेव्हा जेव्हा विष्णू अवतार म्हणून पृथ्वीवर अवतरले तेव्हा लक्ष्मी त्यांच्यासोबत पत्नी म्हणून येत असे. उदाहरणार्थ, सीता आणि राधा किंवा रुक्मिणी या अनुक्रमे विष्णूचे अवतार राम आणि कृष्ण यांच्या पत्नी म्हणून लक्ष्मीची आठ प्रमुख रूपे, अष्टलक्ष्मी, संपत्तीच्या आठ स्रोतांचे प्रतीक आहेत.
लक्ष्मी ही प्रकाश, सौंदर्य, सौभाग्य आणि संपत्तीची देवी आहे. यश मिळविण्यासाठी लोक लक्ष्मीची प्रार्थना करतात. परंतु ती आळशी असलेल्या आणि केवळ तिच्या संपत्तीची इच्छा असलेल्या व्यक्तींच्या आयुष्यात लक्ष्मी राहत नाही व ती लवकरच अंतर्धान पावतेे. श्री लक्ष्मी ही भगवान विष्णूची पत्नी आणि गतिशील ऊर्जा आहे. संस्कृतमधील लक्ष्मी ही मूळ शब्द लक्ष पासून बनलेला आहे. ज्याचा अर्थ अनुक्रमे जाणणे, निरीक्षण करणे, जाणून घेणे, समजून घेणे आणि उद्दिष्ट असा होतो. त्यामुळे लक्ष्मीला प्रतीकात्मकता देतात. आपले ध्येय जाणून घ्या आणि समजून घ्या. संबंधित संज्ञा लक्ष्य आहे. ज्याचा अर्थ चिन्ह, लक्ष्य, चिन्ह, गुण, भाग्यशाली चिन्ह, शुभ संधी असा होतो.
भारतीय कलेतील रचनाकारांनी लक्ष्मीला कमळाच्या सिंहासनावर पद्मासन स्थितीत उभी असलेली किंवा बसलेली, सौभाग्य, आत्मज्ञान आणि आध्यात्मिक मुक्ती यांचे प्रतीक असलेली एक सुंदर पोशाख, समृद्धीचा वर्षाव करणारी; सोनेरी रंगाची स्त्री म्हणून चित्रित केले आहे. लक्ष्मीला चार हात दाखविले आहेत. जे हिंदू संस्कृतीत मानवी जीवनातील चार पैलूंचे प्रतिनिधित्व करतात- धर्म, काम, अर्थ आणि मोक्ष. स्कंद पुराणातील लक्ष्मी सहस्रनाम, लक्ष्मी तंत्र, मार्कंडेय पुराण, देवी महात्म्य, आणि वैदिक ग्रंथात लक्ष्मीचे आठ किंवा अठरा हात आहेत आणि गरुडावर, सिंह किंवा वाघ यांचेवर आरूढ आहे, असे वर्णन करतात. लक्ष्मी तंत्रानुसार, देवी लक्ष्मी, तिच्या महाश्रीच्या अंतिम रूपात, सोनेरी रंगाचे चार हात आहेत. तिच्याकडे एक ढाल आणि अमृत असलेला कलश आहे. स्कंदपुराण आणि वेंकटचल महात्म्यम मध्ये श्री लक्ष्मी ब्रह्मदेवाची माता म्हणून लक्ष्मीची स्तुती केली आहे.
लक्ष्मी ही त्रिदेवींपैकी एक आहे. महान देवींची त्रिसूत्रीत ती राजस गुण आणि इच्छाशक्तीचे प्रतिनिधित्व करते. लक्ष्मीची प्रतिमा, चिन्हे आणि शिल्पे प्रतीकात्मकतेने दर्शविली जातात. तिचे नाव ध्येय जाणून घेण्यासाठी आणि उद्दिष्ट समजून घेण्यासाठी संस्कृतच्या मूळ शब्दांवरून घेतले आहे. लक्ष्मीचे चार हात मानवतेच्या चार ध्येयांचे प्रतीक आहेत. जे हिंदू धर्मात सर्वोच्च मानले जातात. धर्म (नैतिक, नैतिक जीवनाचा पाठपुरावा), अर्थ (संपत्तीचा शोध, जीवनाचे साधन), काम (प्रेम, भावनिक पूर्तता) आणि मोक्ष (स्व-ज्ञानाचा शोध, मुक्ती). लक्ष्मीच्या अवताराच्या/जन्माच्या अनेक पौराणिक कथा आहेत.
देवी लक्ष्मीचा जन्म
१. स्कंद पुराणानुसार, देवी लक्ष्मी ही भृगु आणि ख्याती ऋषींची कन्या आहे. तिला धाता आणि विधाता असे दोन भाऊ होते. नंतर तिचा विवाह भगवान विष्णूंशी झाला.
२. वैष्णव मानतात की देवी लक्ष्मी त्रिदेवसारखी अजन्मा आहे. ती आदिशक्ती आहे आणि ती नेहमीच उपस्थित असते.
३. शतपथ ब्राह्मणाच्या पुस्तकामधे, जीवनाच्या निर्मितीवर आणि विश्वाच्या स्वरूपावर तीव्र चिंतन केल्यानंतर श्री प्रजापतीमधून उत्पन्न झाल्याची आख्यायिका आहे.
लक्ष्मीच्या प्रगट होण्याच्या पौराणिक कथेत समुद्रमंथन किंवा क्षीरसागरमंथन म्हणूनही ते ओळखले जाते. ही घटना विष्णू पुराणाशी संबंधित सर्वात महत्त्वाची घटना आहे. याच ‘समुद्र मंथना’दरम्यान भगवान विष्णूंनी त्यांचा दुसरा अवतार कूर्म अवतार घेतला आणि तो कासवाच्या रूपात प्रकट झाला. त्याने मंदारपर्वत आपल्या पाठीवर घेतला. अशा प्रकारे समुद्रमंथनाद्वारे अमरत्वाचे अमृत काढण्याच्या प्रयत्नात त्यांनी देव आणि असुरांना मदत केली. तथापि, समुद्र मंथनादरम्यान समुद्रतळातून बाहेर पडलेला अमृत हे एकमेव नव्हते तर त्या बरोबर आणखी तेरा रत्ने होती आणि त्या पैकी एक लक्ष्मी होती व ती समृद्धी व संपत्तीची देवी होती.
देवी लक्ष्मीचे अवतार
१. देवी सीता – जेव्हा भगवान विष्णूने त्रेतायुगात भगवान रामाच्या रूपात पुनर्जन्म घेतला तेव्हा तिचा जन्म देवी सीता म्हणून झाला आणि तिच्याशी लग्न केले. ती रावण आणि त्याच्या सैन्याच्या विनाशाचे कारण बनली. नंतर ती पृथ्वीच्या पोटात नाहीशी झाली.
२. देवी राधा – गवान श्रीकृष्णाची प्रियकर आणि सहचर होती. ती वृषभानू आणि कीर्ती यांची कन्या होती.
३. देवी रुक्मिणी – ती एक हिंदू देवी आणि भगवान कृष्णाची पहिली पत्नी आहे. भगवान कृष्ण जेव्हा त्यांच्या पार्थिव कर्तव्यात गुंतले होते तेव्हा तिने त्यांच्या विशाल कुटुंबाची काळजी घेतली.
४. सत्यभामा – देवी लक्ष्मीचा अवतार असल्याचेही मानले जाते. ती भगवान श्रीकृष्णाची दुसरी पत्नी होती. नरकासुराविरुद्धच्या युद्धात सत्यभामाने भगवान श्रीकृष्णाला मदत केली. काही कथांनुसार, तिने नरकासुराला मारले. पद्मावती ही आंध्र प्रदेशातील एका स्थानिक राजाची मुलगी होती जिने भगवान विष्णूचा अवतार असलेल्या भगवान व्यंकटेशाशी विवाह केला होता. असे मानले जाते की राजाने भगवान कुबेरांकडून तिच्याशी लग्न करण्यासाठी कर्ज घेतले होते आणि ते अजूनही फेडत आहे.
लक्ष्मी देवीची विविध रूपे
१. आदि लक्ष्मी, २. धना लक्ष्मी, ३. धन्या लक्ष्मी, ४. गजा लक्ष्मी, ५. संतना लक्ष्मी, ६. धैर्य लक्ष्मी, ७. विजया लक्ष्मी, ८. विद्या लक्ष्मी, ९. ऐश्वर्या लक्ष्मी, १०. सौभाग्य लक्ष्मी, ११. राज्य लक्ष्मी, १२. वारा लक्ष्मी, १३. स्वर्गा लक्ष्मी, १४. वैभव लक्ष्मी.
लक्ष्मी देवीचे वाहन : घुबड हे देखील देवी लक्ष्मीचे वाहन आहे. ज्याप्रमाणे घुबड दिवसा आंधळा असतो, त्याचप्रमाणे योग्य बुद्धी नसलेला श्रीमंत माणूस त्याच्या श्रीमंतीच्या पलीकडे पाहू शकत नाही. म्हणून, जेव्हा जेव्हा लक्ष्मी भगवान विष्णूशिवाय प्रवास करते तेव्हा ती ज्या व्यक्तीला भेटते त्याला ती रूपकदृष्ट्या अंध बनवते. जेव्हा देवी लक्ष्मी भगवान विष्णूसोबत प्रवास करते तेव्हा ती गरुडावर प्रवास करते, जे बुद्धीचे प्रतीक आहे.
अलक्ष्मी – (देवी लक्ष्मीची बहीण) अलक्ष्मी (ज्येष्ठा देवी) ही दुर्दैव, दारिद्रय, आळस आणि लोभ यांची देवी आहे. ती देवी लक्ष्मीची मोठी बहीण आहे. लक्ष्मी जिकडे जाते तिकडे तिच्या मागे लागते. अस्वच्छता, गुन्हेगारी, दारिद्रय आदी कुठेही ती राहते. तिच्या प्रसादात मिरच्या आणि लिंबांचा समावेश असतो.
देवी लक्ष्मीचा भाऊ – चंद्र देव, चंद्र हा लक्ष्मीचा भाऊ मानला जातो कारण तो देखील तिच्यासोबत दुधाच्या महासागरातून बाहेर पडला होता.
लक्ष्मी पूजन – लक्ष्मीपूजन हा हिंदू सणांपैकी एक महत्त्वाचा सण आहे. हिंदू कालगणनेनुसार कार्तिक महिन्याच्या अमावस्येला येते. या दिवशी देवी लक्ष्मी, भगवान गणेश आणि संपत्तीची (पैसा, दागिने आदी) पूजा करतात. असे मानले जाते की या रात्री देवी लक्ष्मी पृथ्वीवर भ्रमण करते. लोक संध्याकाळच्या वेळी आपल्या घराचे दरवाजे उघडे ठेवतात आणि देवी लक्ष्मीचे स्वागत करण्यासाठी तेलाचे दिवे लावतात.
धनत्रयोदशी – धनत्रयोदशी हा एक महत्त्वाचा सण आहे जो कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या तेराव्या दिवशी येतो. हा दिवाळी सणाचा एक भाग आहे. या दिवशी लोक धन्वंतरी, भगवान कुबेर आणि देवी लक्ष्मीची पूजा करतात.
कोजागिरी पौर्णिमा – हा आश्विन महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी येतो. या दिवशी लोक लक्ष्मीची आशीर्वाद मिळवण्यासाठी पूजा करतात. या दिवशी देवी लक्ष्मी पृथ्वीवर येते म्हणून ही रात्र जागरणाची रात्र म्हणून ओळखली जाते. हा सण उत्तर भारतातील काही भागांमध्ये कापणीच्या सणासोबतही येतो.
अलक्ष्मी ही लक्ष्मीची जेष्ठ भगिनी आहे. लक्ष्मी जेथे जेथे जाईल त्या पाठोपाठ अलक्ष्मी जात असते. याचाच अर्थ असा की, दुर्दैव, दारिद्य्र, आळस, कुकर्म, अनीती, लोभ ज्यांच्याकडे आहे त्यांच्या संचितात या जन्मी किंवा पुढच्या जन्मी अलक्ष्मीचा प्रवेश निश्चित होतो. थोडक्यात लक्ष्मीचा निवास हा नीतिवान, चारित्र्यवान, पुण्यवान, प्रयत्नवादी, कष्टाळू व्यक्तींकडे कायमचा निवास राहतो आणि तो सुद्धा पूर्व जन्मीच्या संचितानुसार प्राप्त होत असतो. परंतु चारित्र्यवान, पुण्यवान, नीतिवान, प्रयत्नवादी, कष्टाळू व्यक्तींकडे सुद्धा धन लक्ष्मीने पाठ फिरवलेली दिसते. अश्या वेळेस त्या व्यक्तीच्या पूर्व जन्मीच्या पापांचे प्रायश्चित्त म्हणून लक्ष्मीची त्याचेवर अवकृपा झालेली असते व अलक्ष्मीचा प्रवेश झालेला असतो.
हस्तरेखाशास्त्रानुसार व्यक्तीच्या हातावर स्वतंत्रपणे भाग्य रेषा असते. हि भाग्य रेषा त्या व्यक्तींच्या आयुष्यात लक्ष्मीचा वरदहस्त किती व कसा राहील याचा कालनिर्णयासहित आलेख दाखविते. हातावरील भाग्य रेषा हि नवजात बाळाच्या हातावर पाहता येते. ही भाग्य रेषा अजन्म बदलत नाही व पूर्व जन्मीच्या संचिता नुसार प्राप्त होत असते. शास्त्रद्यांनी हे सिद्ध केले आहे कि आईच्या गर्भात अर्भकाला ४ ते ५ महिन्याच्या दरम्यान त्वचा प्राप्त होत असताना, बोटांवरील ठसे व तळहातावरील रेषा तयार होतात. गर्भात असताना हातावर रेषा तयार होताना व भाग्य रेषा हि आकार घेते व यात मानवाचा हस्तक्षेप शून्य असतो.
थोडक्यात हस्तरेखाशास्त्रानुसार हातावरील भाग्य रेषा, जी ऐश्वर्य व आर्थिक बाबींचे प्रतिनिधित्व करते ती व्यक्तीस नशिबानेच म्हणजेच पूर्व जन्मीच्या संचितानुसारच प्राप्त होत असते. परंतु हस्तरेषा शास्त्राप्रमाणे प्रयत्नवादी, कष्ट घेणार्‍या व नीतीने वागणार्‍या व्यतीच्या आयुष्यात एक भाग्यरेषा हातावर स्वतंत्रपणे आकार घेऊ शकते किंवा उगम पावते. मराठीतील म्हणीप्रमाणे वाळूचे कण रगडता तेलही मिळे या अर्थाच्या म्हणीप्रमाणे एखाद्या गोष्टीचा ध्यास घेतल्यास, अविरत कष्टाने यश प्राप्त होत, यशप्राप्तीचा मार्ग मोकळा होतो. यशाच्या मागोमाग लक्ष्मीचा प्रवेश हा निश्चित असतो.
८८८८७४७२७४
ज्योतिषभास्कर, सामुद्रिक मार्तंड
