टी ट्वेंटीच्या विश्वातली चित्तरकथा

टी-20 मधील सामन्यात भारताची गच्छंती झाली आणि क्रीडाविश्वात एकच खळबळ उडाली. अर्थातच ही खळबळ भारताच्या पराभवाबद्दल होती. पण आज बोलायचे आहे, ते भारताच्या यशापयशावर अवलंबून असणार्‍या क्रिकेटविश्वातल्या अर्थकारणाविषयी.

तर पाच दिवसाचे क्रिकेट म्हणजेच कसोटी सामने सव्वाशे ते दीडशे वर्षे गोर्‍या इंग्रजाच्या इंग्लंडमध्ये आणि त्यांच्या अंमलाखालील वसाहतीमध्ये फोफावल्या. मग एतद्देशीय त्या खेळात पारंगत झाले. पुढे पाच दिवसांच्या कसोटी सामन्यांची जागा एकदिवसीय मर्यादित षटकांच्या सामन्यांनी घेतली. निकालाची शंभर टक्के हमी, उत्कंठार्धक खेळ, जीवघेणी स्पर्धा यामुळे प्रेक्षकवर्ग या सामन्यांकडे आकर्षित झाला. मग पुढे तेही अंगवळणी पडले आणि एका नव्या फॉरमॅटचा जन्म झाला. तो म्हणजे टी-20. तीन ते चार तासांत संपणारा हा खेळ 2003 मध्ये जन्माला अला. इंग्लंडमध्ये क्रिकेटची लोकप्रियता घसरू लागल्यामुळे इंग्लिश क्रिकेट बोर्ड आणि वेल्स परगण्याचे क्रिकेट बोर्ड यांनी 20 षटकांच्या मर्यादित सामन्यांचा शोध लावला. अर्थात पांढर्‍या कपड्यात क्रिकेटचा आनंद लुटणार्‍या पूर्वसुरींनी नाके मुरडली, पण क्रिकेट खेळणारे सर्वच देश आणि प्रेक्षक याच्या प्रेमात पडले. यामागे उत्कंठावर्धक खेळ एवढेच कारण नव्हते तर एक प्रचंड मोठे अर्थकारणही होते.

ही 20 षटकांच्या सामन्यांची करमणूकवजा खेळ अशी जत्राच आहे. याला एक अत्यंत सुनियोजित असे व्यवसायाचे स्वरुप आहे, जे यापूर्वी युरोपमधल्या फुटबॉल क्लब आणि अमेरिकेत इतर अनेक खेळांमध्ये विकसित झाले आहे. याच टी-20 चा जनक म्हणून इंडियन प्रीमियर लीग (आयपीएल) या सामन्यांकडे पाहता येईल. यात भाग घेणारे फ्रँचायझी जगातल्या कोणत्याही खेळाडूला त्याची किंमत मोजून आपल्या संघासाठी खेळायला आकर्षित करतात. तसेच नवोदित खेळाडूंसाठी लाँचिंग पॅड म्हणून हा फॉरमॅट प्रचंड यशस्वी झाला. यामुळे क्रिकेटच्या धंद्याचा स्तर नक्कीच उंचावला. कॅरी पॅकरने 1980 च्या दशकात एकदिवसीय सामन्याचे क्रांतिकारक पाऊल उचलले. त्याचेच हे अधिक गतिमान, अधिक नॅनो असे स्वरुप. क्रिकेट आता एक व्यवसाय म्हणून अमेरिकन आणि युरोपियन फ्रँचायझी स्पोर्टस्च्या पावलावर पाऊल टाकत आहे. याचा संबंध खेळापेक्षा प्रेक्षकांच्या मानसिकतेशी जास्त आहे. त्यामुळे युरोप, अमेरिकेत सर्रास दिसणारी क्लब संस्कृती आणि खेळाडूंचे लिलाव आता इथे रुजले आहेत.

स्पोर्टस् इकॉनॉमिक्स ही इकॉनॉमिक्स मधली वेगळी शास्त्र शाखा म्हणून विकसित होत आहे. परदेशात ती चांगलीच रुजली आहे. या विषयाला वाहिलेली अनेक मासिके परदेशातले क्रीडा वाचक नित्यनेमाने वाचत असतात. एवढेच काय, तर निवृत्त खेळाडू आणि खेळांमध्ये रस असणारे अर्थतज्ज्ञ यांच्यासाठी स्पोर्टस् इकॉनॉमिस्ट हे एक नवे करियर दालन खुले झाले आहे. खेळाडूंची निवड, त्यांच्या खेळाचे मूल्यमापन आणि स्पर्धेतला त्यांचा सहभाग, धोरणात्मक व्यूहरचना हे एक वेगळेच विश्व आहे. स्पोर्टस् इकॉनॉमिक्स म्हणजे काय? तर अर्थशास्त्रामधल्या संकल्पना, तत्त्वे, गृहितके, मॉडेल्स हे सर्व क्रीडाक्षेत्रात जाणीवपूर्वक शास्त्रोक्तरित्या लावून पाहणे. यामध्ये प्रेक्षकांची मानसिकता, त्यांच्या आवडीनिवडी आणि एखादा खेळ इव्हेंट म्हणून सादर करण्याचे शास्त्र असे मुद्दे अंतर्भूत आहेत. एकूणच खेळाकडे बघायचा दृष्टिकोन अधिक करमणूकप्रधान होत चालला आहे

खेळाडूंवरील खर्च वजा जाता मिळणारा फायदा हे गुंतवणूकदारांचे प्रमुख लक्ष्य असते. पुढचा खेळाडू आपल्याला किती उत्पन्न मिळवून देईल, याकडेच त्यांचे लक्ष असते. क्रिकेटचे एक चांगले आहे. इथे सर्व गोष्टी तुम्हाला आकड्यांमध्ये मोजता येतात. म्हणजे चौकार, षटकार, धावा, षटके, झेल, यष्टीचीत, बळी इत्यादी. म्हणूनच इकॉनॉमिक्समधली अनेक तत्वे इथे सुखनैव स्थिरावली. इतकी स्थिरावली की शेरविन रोझेन आणि एडवर्ड लेझोर या दोघा नोबेल पारितोषिकविजेत्या अर्थतज्ज्ञांनी यावर संशोधन करून जगप्रसिद्धी मिळवली! म्हणजे पूर्वी डॉन ब्रॅडमन खेळायला यायचे, त्यावेळी झपाट्याने प्रेक्षक संख्या वाढायची. तिकीटविक्रीचे उत्पन्न दुप्पट-चौपट व्हायचे. त्यावेळी क्रिकेट हा खेळ होता. आतादेखील तो खेळच आहे. फक्त त्याला धंदा या बिरुदाचे आक्रमण सहन करावे लागत आहे.

देशादेशांमध्ये खेळल्या जाणार्‍या टी-20 सामन्यांमधला थरार खरा वाढला तो आयपीएलमुळे. यात सहभागी होणारे संघ म्हणजे बाजारू नफ्यासाठी स्थापन झालेल्या अनेक कंपन्या आहेत. त्यात अनेक राजकारणी, उद्योजक, चित्रपट तारे-तारका सहभागी आहेत. इथे खेळाडूची किंमत ही मंडळी आणि त्यांचे सल्लागार ठरवतात. अशा मंडळींची स्टेडियममधली उपस्थिती सामन्याची स्टार व्हॅल्यू वाढवते. एखाद्या खेळाडूचे मूल्यमापन तो खेळत असलेल्या गोष्टींव्यतिरिक्त इतर अनेक मुद्द्यांवर ठरते, हे सत्य आहे. एक करमणूक क्रीडाप्रकार बनला असल्याने या अर्थकारणाचे क्रिकेटच्या मूळ रुपावर प्रचंड आक्रमण झाले आहे. पूर्वी 25 आणि 50 रुपयांसाठी पंचरंगी सामने खेळणारे खेळाडू आणि त्यांचा जमाना केव्हाच गेला. आज सात ते आठ कोटी रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम एकाच आयपीएल सीझनला मिळवणारे पंचवीसहून अधिक खेळाडू आहेत. दोन वर्सांपूर्वी एका सीझनमध्ये 5 कोटी रुपये मिळवणार्‍या खेळाडूंची संख्या जवळपास 75 इतकी होती. या नव्या बिझनेस मॉडेलमध्ये प्रत्येकाच्या फायदा-तोट्याचा विचार झाला आहे. त्याच्यावर जबाबदारी फक्त एकच. प्रेक्षकांचे मनोरंजन करा, त्यांना खिळवून ठेवा, जाहिराती बघायला लावा, माहोल तयार करून संमोहित करा आणि दोन-चार तासांच्या झटापटीत फटाफट पैसे कमवा!

आयपीएलच्या टायटल प्रायोजकाची गुंतवणूक आता तीन हजार कोटी रुपयांच्या पल्याड गेली आहे. या सामन्यांच्या प्रक्षेपणाचे अधिकार सोळा ते अठरा हजार कोटी रुपयांच्या आसपास विकले जात आहेत. यासाठी आयसीसी ही जागतिक क्रिकेट संघटना भारतावर म्हणजे इथल्या बाजारपेठेवर अवलंबून आहे. त्यामुळेच अशा एखाद्या टी-20 स्पर्धेतून भारताची लवकर गच्छंती झाली की प्रेक्षकसंख्या रोडावरणार, हे उघड आहे. मग प्रायोजकांना त्यांच्या जाहिराती दाखवण्यातला रस कमी होणार, त्यांचे नुकसान होणार. मग या सगळ्या मॉडेललाच धक्का बसणार. त्यामुळे टी-20 मध्ये भारताने अखेरपर्यंत खेळणे ही क्रीडाविश्वाची आर्थिक गरज आहे.

यातले आकडे अचंबित करणारे आहेत. विजेत्या संघाला 20 कोटी, उपविजेत्या संघाला 10 कोटी, ज्या मैदानात हे सामने खेळले गेले त्यांच्यावर 50 लाख वगैरे गोष्टींची खैरात… सर्वोत्कृष्ट फलंदाज, सर्वोत्कृष्ट गोलंदाज, इतकेच काय, तर सर्वोत्तम स्टायलिश प्लेअर..लाखा-लाखाची बक्षिसे आहेत. या सगळ्यात क्रिकेट कुठे हा प्रश्नच उपस्थित होत नाही. याचे कारण हा एका बिझनेस मॉडेलसाठी केलेला खटाटोप आहे आणि क्रिकेट हे त्याचे उपउत्पादन आहे. आता या उपउत्पादनाच्या संघाला 2018 च्या सामन्यांमधून 75 ते 200 कोटी इतका प्रचंड नफा झाला. बीसीसीआयला 2000 कोटी मिळाले आणि आयपीएलची ब्रॅण्ड व्ह्यॅल्यू 6.3 अरब डॉलर्स इतकी प्रचंड वाढली. तुमच्या लक्षात आले असेलच की आतापर्यंत क्रिकेट या विषयाची चर्चा केलेलीच नाहीये. त्यातल्या अर्थकारणाचीच चर्चा आहे आणि ते टिकण्यासाठी टी-20 मध्ये शेवटपर्यंत भारताचे आव्हान टिकणे आवश्यक आहे. मग भारत उत्तम खेळो अथवा वाईट…!