‘संतूरचे राजदूत’

संतूर आणि शिवकुमार हे एक अद्वैत आहे. सतार म्हटले की रविशंकर आणि विलायत खान नजरेसमोर येतात, सनई म्हटले की बिस्मिल्ला खान समोर येतात तसेच संतूर म्हटले की डोळ्यासमोर येणारा चेहरा पं. शिवकुमार शर्मांचा असतो. या लोकांनी आपली एक वेगळी ओळख निर्माण केली ती स्वत:च्या अलौकिक प्रतिभेच्या बळावर.

आपल्या वडिलांकडून म्हणजेच पं. उमादत्त शर्मा यांच्याकडून शिवजींनी संगीताचे धडे गिरवले. बनारस घराण्याचे पं. उमादत्त शर्मा अनेक वाद्ये वाजवत असत, खेरीज ते उत्तम गात असत. शिवजी त्यांच्याकडूनच तबला शिकले. ते आकाशवाणीवर साथीला असायचे. हिराबाई, भीमसेनजी यांच्यासारख्या दिग्गज गायकांना त्यांनी तबल्याची साथ केली. थोडक्यात सांगायचे तर सुरुवातीला त्यांची हुकूमत तबल्यावरच होती. त्यामुळेच ते उत्तम तबलवादक होणार, अशीच काहींची अटकळ होती. पण वडिलांनी त्यांच्या हातात संतूर दिले आणि या वाद्याने त्यांना वेड लावले. पुढचा इतिहास आपण सगळेच जाणतो.

1954-55 च्या सुमारास ते मुंबईत आले. व्ही. शांताराम यांच्या ‘झनक झनक पायल बाजे’ या चित्रपटासाठी त्यांनी प्रथम संतूर वाजवले. त्याआधी चित्रपट संगीतात संतूर कधीच वापरले गेले नव्हते. हे काश्मीरचे वाद्य आहे. त्याचे मूळ पर्शियन आहे. पण वर उल्लेख केलेल्या चित्रपटाच्या संगीतकारांनी म्हणजेच वसंत देसाई यांनी हे वाद्य ऐकून आपल्या संगीतात समाविष्ट केले. ते लोकांना इतके आवडले की पुढे चित्रपट संगीताचा एक भाग बनून राहिले. अर्थात, तेव्हाचे संतूर आणि आताचे संतूर यात फरक आहे. कारण कालौघात शिवजींनी या वाद्यात आवश्यक ते बरेच बदल घडवून आणले. शास्त्रीय संगीतामध्ये आठ अंगे असतात. त्या अंगांमध्ये मिंड हे एक अंग असते. मिंड सतारीमध्ये येते, सारंगीत येते पण आधी ती संतूरमध्ये नव्हती. त्यामुळे शास्त्रीय संगीत विश्वाकडून त्याला मान्यता दिली गेली नव्हती. पण ही उणीव भरून काढण्यासाठी शिवजींनी प्रचंड काम केले, संशोधन केले आणि वाद्यामध्ये योग्य ते बदल घडवून आणले. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळेच पुढे शास्त्रीय संगीत विश्वालाही या वाद्याची दखल घ्यावी लागली.

मी शिवजींना प्रथम 1964 मध्ये पाहिले. पं. जगन्नाथबुवा पुरोहित यांच्या एकसष्टीच्या कार्यक्रमात त्यांनी वाजवले होते. त्यावेळी ते साधारणत: तिशीचे असतील. तेव्हाच त्यांचे व्यक्तिमत्त्व, अदबशीर वर्तन आणि अर्थातच बहारदार वादन याची छाप मनावर पडली होती. त्यानंतर सायनला ‘वल्लभ संगीतालया’त मी त्यांचे अनेक कार्यक्रम ऐकले. तो काळ त्यांच्या कारकीर्दीच्या जडणघडणीचा होता. मात्र तेव्हापासूनच त्यांची छबी अत्यंत प्रभावशाली राहिली. कलाकाराने मौन पाळणे, वाजवी बोलणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. ही बाब शिवजींनी कायम पाळली. पाल्हाळ न लावता ते अतिशय मोजके बोलायचे. इंग्रजी आणि इतिहास या विषयांमध्ये द्विपदवीधर असणार्‍या शिवजींची बुद्धी अतिशय तल्लख होती. उर्दू, इंग्रजी, हिंदी भाषेवर त्यांचे कमालीचे प्रभुत्व होते. या गुणांनीही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला अनोखा उजाळा मिळवून दिला. 1968 मध्ये रविशंकरजींनी 25-30 कलाकारांना घेऊन अमेरिकेचा दौरा आयोजित केला होता. शिवजी, हरीजी, कार्तिक कुमार, रामनारायणजी, अभिषेकीबुवा आदींचा त्यात समावेश होता. शिवजी कायम त्या दौर्‍याची आठवण सांगायचे. त्या दौर्‍यामुळेच ‘संतूरचे राजदूत’ अशी त्यांची ओळख खर्‍या अर्थाने निर्माण झाली. या दौर्‍यामध्ये त्यांनी संतूरचा प्रसार केला आणि जगाला या वाद्याची ओळख घडवली. थोडक्यात, परदेशात हे वाद्य लोकप्रिय होण्यास हा दौरा सहाय्यभूत ठरला आणि तेव्हापासून संतूरवादनाच्या नव्या अध्यायाची सुरुवात झाली.

पं. रविशंकर, माझे वडील, अभिषेकी, कुमार गंधर्व, भीमसेनजी, किशोरी अशा कलेसाठी जगणार्‍या पिढीतल्या लोकांमधले ते एक होते. नाव, प्रसिद्धी, पैसा ही सगळी ‘बाय प्रॉडक्ट’ असतात. पण मुळात कलाकाराने कलेसाठी जगावे लागते. प्रत्येक कार्यक्रमासाठी आपल्यातले शंभर टक्के देण्याची इच्छा आणि क्षमता त्याच्यामध्ये असावी लागते. शिवजींमध्ये ती ठासून भरली होती. एक वेळ अहिर भैरवसारखा राग ठीक आहे पण शुद्ध सारंग, जोग कंस यांसारखे राग संतूरवर योग्य त्या प्रभावानिशी वाजवणे अतिशय कठीण आहे. पण शिवजींनी ही कठीण बाबही सहजसाध्य करून दाखवली. अर्थातच यामध्ये त्यांचा रियाज, चिंतन, मनन आणि स्वत:चे विचार-योगदान या सगळ्याचीच मदत झाली. यात ते कुठेच कमी पडले नाहीत. पाठ केलेले गाणें आणि उत्स्फूर्तपणे गायलेले गाणे यात फरक असतो. कुठलीही गोष्ट प्रथम पचवावी लागते, मनात उतरावी लागते. त्यातही शास्त्रीय संगीतात प्राविण्य मिळवणे हे अत्यंत आव्हानात्मक काम आहे. प्रत्येक कार्यक्रम हे कलाकारासाठी एक नवे आव्हान असते. शिवजींनी हे आव्हान लिलया पेललेले दिसते. मी त्यांच्याकडून एक एक राग दोन-तीन वेळाही ऐकला आहे. पण तो ऐकताना कधीच ती आधीची पुनरावृत्ती असल्याचे जाणवले नाही. खरे सांगायचे तर हेच कलाकाराचे सर्वात मोठे योगदान असते.

कला सादर करणे हा आत्मानंद असतो, अभिव्यक्ती असते; त्याचबरोबर ती रसिकांप्रती असणारी बांधिलकीदेखील असते. शिवजींनी या बांधिलकीचाही नेहमीच आदर केला. तिकीट काढून ऐकायला येणार्‍या प्रेक्षकांना आपल्यातले सर्वोत्तम दिले पाहिजे, असे ते नेहमी म्हणायचे. आता ही बांधिलकी जपणारी मोजकी नावे राहिली आहेत, याचे वाईट वाटते. संगीत हा धर्म बनवल्याशिवाय, त्याला शरण गेल्याशिवाय सिद्धी प्राप्त होत नाही. ही बाब समजली म्हणून शिवजींची पिढी आदर्श ठरली. प्रगतीची अनेक शिखरे पादाक्रांत करूनही त्यांचा रियाज कधी चुकला नाही. एकदा संगीताला वाहून घेतल्यानंतर साधनेसाठी पूर्ण वेळ देताना अवघी दोन-तीन तास झोप घेणारी ही पिढी होती. संगीताची व्यापकता कळण्यासाठी सातत्याने त्यात राहावे लागते. मनात सतत गाणे असावे लागते. ही बाब आता कमी झाली आहे असे म्हणण्यापेक्षा हा मार्ग दाखवणारे लोक आता कमी झाले आहेत, असे वाटते. शिवजी हेही दृष्टी देणार्‍यातले एक होते.

शिवजींनी अनेक शिष्य घडवले. खरे सांगायचे तर शिकवणे हेही एक प्रकारे शिकणेच असते. त्याअर्थाने त्यांचे शिक्षण, साधना अखेरपर्यंत सुरू होती. याचे एक उदाहरण देतो. आमच्या सतीशने (पं. सतीश व्यास) मेघ रागाची एक सीडी काढली. ती सीडी त्याच्या गुरुजींनी म्हणजेच शिवजींनी ऐकली. त्यांना ती खूप आवडली. पण ती ऐकून त्यांना एक प्रश्न पडला तो असा की, मेघ आणि मधमात सारंग यात नेमका काय फरक आहे. हे जाणून घेण्यासाठी त्यांनी आमच्या वडिलांना (पंडित सी. आर. व्यास यांना) फोन केला आणि या दोन रागांमधला फरक सांगण्याची विनंती केली. अशा प्रकारे न कळणारी, न समजलेली बाब जाणून घेण्याचीही वृत्ती असावी लागते. तीच खर्‍या कलाकाराची वृत्ती असते. मला सगळे माहीत आहे, अशा अविर्भावात राहतो तो कधीच मोठा कलाकार होऊ शकत नाही. ही वृत्ती, बारकावे हेरून त्याचे मर्म जाणून घेण्याचे कुतूहल, एखाद्याच्या ज्ञानाचा पूर्ण आदर करण्याची वृत्ती असते म्हणूनच शिवजींसारखे कलाकार मोठे होतात. वागण्या-बोलण्याप्रमाणेच कलाकाराचे मोठेपण त्याच्या अशा विचारांमध्येही असते. त्यांच्या शारीरिक उंची आणि देखणेपणाप्रमाणेच वृत्तीतही ही सगळी वैशिष्ट्ये सामावली होती. म्हणूनच त्यांच्या मुखावर एक वेगळे तेज आणि बोलकी शांतता दिसायची. अथक साधनेमुळेच काश्मीरचे हे देखणेपण समाजाने पाहिले. ते जगविख्यात झाले. लौकिकार्थाने आता ते हरपले असले तरी संतूरचे सूर कानी पडतील तेव्हा तेव्हा शिवजींची शांत आणि लोभस मूर्ती नजरेसमोर तरळून जाईल. शिवजींना विनम्र आदरांजली.