तप्त तापमान देश भाजून काढत आहे. पूर्वी ऐन उन्हाळ्यातही सुसह्य वातावरण असणारे भूभाग आता उन्हात तळपताना दिसत आहेत. उन्हापासून दिलासा देणारी थंड हवेची ठिकाणेही आता होरपळताना दिसत आहेत. वातावरणातला हा बदल मानवी शरीरावर अनेक घातक परिणाम घडवताना दिसतो. डोळे, मेंदू यासारख्या महत्त्वपूर्ण अवयवांना ही धग अधिक जाणवते. विविध अंगांनी दाह देणार्‍या उन्हाचा हा मागोवा.
दरवर्षी उच्चांकी तापमानाचे मागील आकडे ओलांडले जात आहेत. उष्णतेच्या लाटेच्या तडाख्यात येणार्‍या भूभागांची संख्या वाढत असून पाण्याचे दुर्भिक्ष्य, जनावरांच्या दाण्या-पाण्याचा प्रश्न, पिण्याच्या आणि वापराच्या पाण्यासाठी होणारी माणसांची फरपट आणि मुख्य म्हणजे असह्य उन्हामुळे सोसावा लागणारा शारीरिक त्रास या सगळ्यातच कमालीची वाढ झाली आहे.
वाढत्या उन्हात शरीराचे संरक्षण केले नाही तर होणारी हानी अटळ असेल. शरीरातले पाणी, क्षार कमी होण्यापासून डोळे, मेंदू इथपर्यंत त्याचा त्रास जाणवू शकतो. म्हणूनच या सगळ्या बदलांकडे सजगपणे पाहिले आणि त्यानुसार राहणीमान, विशेषतः आहार ठेवला तर वाढता उन्हाळा किंवा प्रदूषण यांचे विपरीत परिणाम होण्यापासून आपण चार हात दूर राहू शकतो. या गोष्टी सोप्या असतात; फक्त त्या काळजीपूर्वक आणि सातत्यपूर्ण केल्यास आपसूक फायदे मिळतात. आहारातले बदल आपल्या शरीर यंत्रणेवर अनावश्यक ताण येऊ देत नाहीत. भरपूर पाणी प्यायल्यामुळे शरीराचे तापमान वाजवीपेक्षा अधिक वाढत नाही. उष्णतेचा किंवा पित्ताचा त्रास असणार्‍यांनी याकाळात अधिक सजग राहिले पाहिजे. हलका व्यायाम, व्यायामापूर्वी आणि नंतर पुरेसे पाणी पिणे आणि त्यानंतर रात्री झोपेपर्यंत तहान लागण्याकडे दुर्लक्ष न करणे अधिक हिताचे ठरते.
उन्हाच्या या कहरात हलका आहार घेणे सर्वाधिक चांगले. आपण हिवाळ्यानंतर कमी उष्मांक असलेल्या पदार्थांकडे वळतो, पण आहारातली प्रथिने कमी होणार नाहीत, याचीही दक्षता घेतली पाहिजे. याकाळात भूक मंदावत असली तरी दोन्ही वेळ जेवण घेतले पाहिजे. कधीही जेवण टाळू नये. उन्हाळ्याचा काळ हा पर्यटनाचा काळ असतो. अनेकजण सहलीवर जातात. तिथे प्रमाणापेक्षा जड खाणे होते. तुलनेत पाणी कमी जाते. अनेकदा उघड्यावरील पदार्थांवर ताव मारला जातो. तो निश्चितच त्रासदायक ठरू शकतो. उन्हाळ्याचा त्रास टाळण्यासाठी भरपूर पाणी प्यावे. कोणताही पदार्थ खाण्यापूर्वी हात स्वच्छ धुवावेत. शिळे अन्न खाऊ नका. शिजवून फ्रीजमध्ये ठेवलेले अन्न खाणे टाळा. आहारात काकडी, बीटचे सॅलेड आणि ताजी फळे आणि पालेभाज्यांचा अधिक वापर करावा. कलिंगड, द्राक्ष, टरबूज ही याकाळात उपयुक्त ठरणारी फळे आहेत. या उष्ण दिवसांमध्ये पॅकबंद अन्नपदार्थ, रासायनिक प्रक्रिया केलेली थंड पेये टाळलेली चांगली. त्याऐवजी गरजेनुसार नारळाचे पाणी, लिंबू अथवा कोकम सरबत आवर्जून घ्यावे. ते शक्य नसेल तर पाण्यात चिमूटभर साखर आणि मीठ टाकून प्यावे. आहारात ताक, दही आणि दुधाचे प्रमाण वाढवावे. उन्हात बाहेर पडण्यापूर्वी ग्लासभर ताक प्यायल्यास फायदा होतो. याकाळात मांसाहार प्रमाणात ठेवावा. महत्त्वाचे म्हणजे तो ताजाच घ्यावा.
या उष्णकाळात आहाराप्रमाणे विहाराचीही काही पथ्य पाळणे गरजेचे ठरते. उन्हाची काहिली वाढत असताना कोणते कपडे घालावेत, नेमके काय टाळावे आणि काय घालावे हेच अनेकांना कळत नाही. म्हणूनच कपडे निवडताना काही गोष्टींचा विचार अगदी सावधपणे करायला हवा. त्यामुळे उन्हाच्या झळांपासून बचाव होण्यास मदत होते. सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे याकाळात सैल कपडे वापरणे योग्य ठरते. अंगावर सैलसर आणि तलम कापड लागेल तेवढे कमी गरम होईल. कमी गरम होण्यासाठी सुती कपड्यांचा वापर करावा. अतिशय घट्ट, अंगाला चिटकणारे कपडे वापरू नयेत. कापड निवडताना काळजी घ्यावी. घाम शोषून घेणारे कपडे वापरावेत. या दिवसांमध्ये सिल्क, सिंथेटिक आणि नायलॉनसारखे कपडे अजिबात वापरू नयेत. कपडे निवडताना रंगाचीदेखील काळजी घ्यावी. या दिवसांमध्ये हलक्या रंगाचे कपडे घालावेत. प्रामुख्याने पांढर्‍या रंगाचे कपडे घालावेत. या दिवसांमध्ये काळ्या रंगाचा वापर अजिबात करू नये तसेच भडक रंगाचे कपडेही घालू नयेत. दागिन्यांबद्दल बोलायचे तर उन्हाळ्यात ईअर रिंग्जव्यतिरिक्त दुसरी कोणतीच गोष्ट वापरू नये. पुरुषांनीही कमीत कमी अ‍ॅक्सेसरीज वापरणे चांगले. यामुळे कमी गरम होते. मेटलच्या गोष्टींचा कमी वापर केल्यासही उकाड्याचा त्रास कमी प्रमाणात जाणवतो.
याकाळात गारवा मिळावा यासाठी घरोघरी चोवीस तास पंखे सुरू असतात. काही ठिकाणी एसी सुरू असतात. मात्र या दोहोंचाही विपरीत परिणाम होतो. एसीचे परिणाम अधिक तीव्र असतात. त्यामध्ये त्वचा कोरडी पडणे, केस गळणे, सांधेदुखी, गुडघेदुखी, सर्दी, खोकला या आजारांबरोबरच डोळे कोरडे पडण्याच्या आजाराचाही समावेश असतो. सतत सुरू असणार्‍या पंख्यामुळे डोळे कोरडे पडतात.
संगणकावर काम करत असताना अधूनमधून 20-25 मिनिटांच्या कालांतराने दूरवर नजर टाकणे अनेकांना शक्य होत नाही. कामात व्यत्यय येतो म्हणून अनेकजण सलग चार-पाच तास संगणकावर काम करत राहतात. त्यामुळे काम चांगले होते, मात्र शरीरावर दुष्परिणाम होतात. डोळे दुखणे, डोकं दुखणे, अंगदुखीबरोबर डोळे कोरडे पडल्यामुळे काहीकाळ धूसर दिसणे असा त्रास सहन करावा लागतो. डोळे कोरडे पडल्यामुळे लवकर थकवा येतो. डोळे चुरचुरू लागतात. डोळ्यांमध्ये टोचल्यासारखे वाटू लागते. याचदरम्यान अनेकांना डोळ्यांच्या पापण्यांवर सूज येण्याचा त्रास होतो. याला ‘स्टाय’ अस म्हणतात. शिवाय अ‍ॅलर्जी आणि पिंगेकुला किंवा टिरीगिअम यांचा त्रासही सहन करावा लागतो. या आजारात डोळ्यांमध्ये गुलाबी आणि त्रिकोणी आकाराच्या पेशींची वाढ होते. सध्या डोळे कोरडे पडण्याप्रमाणेच अ‍ॅलर्जी आणि टेरेगिअमचे प्रमाणही वाढले आहे.
डोळ्यांचे विकार होण्यास प्रामुख्याने धूळ कारणीभूत असते. याखेरीज परागकण, धूर, सौंदर्यप्रसाधने, काही झाडे किंवा बुरशी यांच्यामुळे डोळ्यांना अ‍ॅलर्जीचा त्रास होऊ शकतो. उन्हाळ्यात हे प्रमाण वाढते कारण या दिवसांमध्ये शरीरातले पाण्याचे प्रमाण कमी होते. योग्य काळजी घेतली न गेल्यास काही रुग्णांमध्ये उष्माघातापर्यंतचे गंभीर आजारही बघायला मिळतात. दृष्टीचा विचार करता अश्रूंचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. नेहमीच डोळ्यांमध्ये अश्रू किंवा ओलावा असणे ही डोळे निरोगी राहण्यासाठीची प्राथमिक गरज आहे. ती ओळखून भरपूर वारा असणार्‍या ठिकाणी फिरताना गॉगल घालावा, विमान प्रवासात डोळे कोरडे होणार नाहीत याची काळजी घ्यावी. याखेरीज डोळ्यातल्या तेलाचे प्रमाण कमी झाले असेल तर पुरेसा ओलावा मिळण्याआधीच बाष्पीभवन होऊन अश्रू सुकून जातात आणि त्यामुळेही डोळे कोरडे पडू शकतात. अशावेळी डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन योग्य ते उपचार घ्या. यामुळे उन्हाळा सुसह्य होण्यास मदत होईल.
