शांताराम राजाराम वणकुद्रे उर्फ व्ही. शांताराम हे भारतीय चित्रपट सृष्टीच्या इतिहासातील सुवर्णाक्षरांनी लिहिलेल नाव. शांताराम बापू या नावानं ते ओळखले जात. निर्माता, दिग्दर्शक, अभिनेता अशा तिन्ही क्षेत्रांत त्यांनी आपला खोल ठसा उमटवला. दिग्दर्शक म्हणून अनेक नवीन संकल्पना त्यांनी पहिल्यांदा भारतीय चित्रपटसृष्टीत वापरल्या. जवळजवळ सहा दशकं ते चित्रपटसृष्टीत कार्यरत होते.
शांताराम बापूंचा जन्म 18 नोव्हेंबर 1901 साली कोल्हापूर येथे झाला. त्यांच्या कारकिर्दीला सुरुवात झाली ती कोल्हापुरातील बाबुराव पेंटर यांच्या मालकीच्या महाराष्ट्र फिल्म कंपनीपासून. कंपनीत पडेल ते काम करत असतांना 1921 सालच्या सुरेखा हरण या मूकपटात छोटीशी भूमिका केली. आणि त्यांच्या घोडदौडीला सुरूवात झाली. चित्रपट निर्मितीचं मर्म आत्मसात करीत ते भराभर पुढे जात राहिले.
1925 सालीच्या सावकारी पाश या सामाजिक चित्रपटात त्यांनी एका तरुण शेतकर्‍याची भूमिका केली आणि 1927 साली त्यांनी नेताजी पालकर हा पहिला मूकपट दिग्दर्शित केला. बाबुराव पेंटर यांच्याकडे नऊ वर्षं नोकरी केल्यानंतर त्यांनी भागीदारीत कोल्हापुरात प्रभात फिल्म्स ची स्थापना केली. तेथे शांताराम बापूंना आपली कला विकसित करण्याचं संपूर्ण स्वातंत्र्य मिळालं. गोपाळ कृष्ण, राणी साहेबा, खुनी खंजर, उदयकाल असे एकापेक्षा एक सरस चित्रपट त्यांनी दिले.
प्रभात चा पहिला मराठी बोलपट अयोध्येचा राजा 1932 साली प्रदर्शित झाला. तर 1933 साली सैरंध्री हा भारतातला पहिला रंगीत चित्रपट काढण्याचं धाडस केलं. पण चित्रपटाच्या प्रिंट्स नीट डेव्हलप न झाल्यामुळे हा प्रयत्न फसला. आणि खूप मोठे नुकसान सहन करावे लागले. पण त्यातून डगमगून न जाता शांताराम यांनी अमृतमंथनची निर्मिती केली. हा चित्रपट तुफान यशस्वी ठरला. त्यानंतरचा 1937 साली निर्मिलेला संत तुकाराम हा बोलपट भारतीय चित्रपटसृष्टीतील मैलाचा दगड ठरला.
भारतात-विशेषत: महाराष्ट्रात-हा चित्रपट तूफान चालला. या चित्रपटाची कीर्ती सातासमुद्रापार गेली. व्हेनीस चित्रपट महोत्सवात हा चित्रपट दाखविण्यात आला. भारताबाहेर दाखविला गेलेला हा पहिला भारतीय चित्रपट. प्रभात फिल्म्सचा विस्तार करण्यासाठी चारही मालकांनी पुण्यात जागा घेतली आणि तेथे भव्य अशा अत्याधुनिक प्रभात स्टुडिओची स्थापना करण्यात आली. त्यामुळे प्रभातच्या चित्रपटनिर्मितीला आधुनिक रूप प्राप्त झालं.
एकीकडे पौराणिक चित्रपट बनवीत असतानाच शांताराम बापूंनी अनेक उत्तमोत्तम सामाजिक चित्रपटांचीही निर्मिती केली. जरठ विवाहावर टीका करणारा कुंकू, वेश्येच्या पुनरुज्जीवनावर भाष्य करणारा माणूस आणि हिंदू-मुस्लीम दंग्यांच्या पार्श्वभूमीवर मैत्रीचा संदेश देणारा शेजारी (पडोसी) हे सामाजिक चित्रपट अफाट गाजले.
शांताराम बापूंनी 1942 साली प्रभात फिल्म कंपनी सोडली. त्यांनी मुंबईत येऊन राजकमल कला मंदिर या स्वत:च्या संस्थेची स्थापना केली. ङ्गराजकमलफच्या माध्यमातूनही त्यांनी दर्जेदार चित्रपटांची मालिका सुरू ठेवली. ङ्गराजकमलफचे 1946 साली डॉ. कोटणीसांच्या जीवनावर आधारीत डॉ. कोटणीस की अमर कहानी, 1951 सालचा होनाजी बाळांचा अमर भूपाळी, उत्तम नृत्ये असलेला 1955 सालचा रंगीत झनक झनक पायल बाजे, कैद्यांना प्रेमाने वागविण्याचा संदेश देणारा 1957 चा दो आँखे बारह हाथ आणि एका कवीच्या मनोराज्याचा वेध घेणारा 1959चा नवरंग हे चित्रपट विशेष उल्लेखनीय ठरले. डॉ. कोटणीस की अमर कहाणी आणि दो आँखे बारा हाथ या चित्रपटांमध्ये त्यांनी स्वत: नायकाची भूमिका केली होती. 1972चा पिंजरा या चित्रपटाने मराठी चित्रपटांच्या लोकप्रियतेचे सर्व उच्चांक मागे टाकले. पिंजरा मराठीतला पहिला संपूर्ण रंगीत चित्रपट होता.
शांताराम बापूंना चित्रपट माध्यमाची भाषा उत्तमपणे अवगत होती. माध्यमावर त्यांची जबरदस्त पकड होती. महाराष्ट्राचं अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व असलेल्या आचार्य प्र. के. अत्रेंनी शांताराम बापूंना चित्रपती ही पदवी दिली. चित्रपट माध्यमातील व्यक्तींना दिला जाणारा भारतातला सर्वोच्च पुरस्कार दादासाहेब फाळके पुरस्कार 1985 साली शांताराम बापूंना प्रदान करण्यात आला, तर 1992 साली भारत सरकारने त्यांना पद्मविभूषण पुरस्कार देऊन सन्मानीत केले.
चित्रपटासाठीच्या विषयाची निवड, त्याचा आशय, कॅमेर्‍याचे तंत्र, संकलन या सर्व बाबतीत बापूंचे चित्रपट काळाच्या पुढे असत. चित्रपट हे कलेचं आणि मनोरंजनाचं माध्यम तर आहेच, पण यातून समाजाला योग्य तो संदेशही प्रभावीपणे देता येतो हे त्यांनी जाणले होते. शांताराम बापू अतिशय कडक शिस्तीचे होते. कलाकार आणि तंत्रज्ञांवर त्यांचा वचक असे. त्यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांमध्ये रानी साहेबा हा चित्रपट भारतातला पहिला बालपट होता. त्याच वर्षीच्या चंद्रसेनामध्ये त्यांनी पहिल्यांदा ट्रॉलीचा वापर केला.
शांताराम हे त्यांचं आत्मवृत्त मराठी आणि हिंदीमध्ये 1986 साली प्रकाशित झालं आहे. किरण शांताराम या त्यांच्या मुलाने संजीत नार्वेकर यांच्या लेखन सहकार्याने व्ही शांताराम : द लिगसी ऑफ रॉयल लोटस हे चरित्रही प्रकाशित केलं आहे. 30 ऑक्टोबर 1990 साली वयाच्या एकोणनव्वदाव्या वर्षी मुंबईत या महान दिग्दर्शकाचं निधन झालं.
वर्षा भानप
9420747573
