देशाला स्वतंत्र होऊन सात दशकांपेक्षा जास्त काळ लोटला. स्वातंत्र्यपूर्व काळात देशाला पारतंत्र्यातून मुक्त करण्यासाठी केलेला कोणताही प्रयत्न म्हणजे देशभक्ती होती. स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी अनेकांनी प्राण वेचले ती देशभक्ती होती. पण आता स्वातंत्र्य मिळाले आहे. आपल्यापैकी अनेकांचा जन्मही स्वतंत्र भारतात झाला आहे. यामुळे गुलामगिरीचा तो काळ बर्‍याच जणांनी पहिलासुद्धा नसेल. यामुळे आता देशभक्ती म्हणजे काय? हा प्रश्न ‘देशदूत’ने नाशिकमधील युवक व सुज्ञ नागरिकांना विचारला. त्यातून मिळालेल्या उत्तरातून त्यांची देशभक्तीची व्याख्या स्पष्ट होते…
देशभक्ती म्हणजे देशाबद्दल असलेला अभिमान, हे तर सर्वांनाच माहीत आहे. देशभक्तीची व्याख्या दोन भागात करता येईल. एक स्वातंत्र्यपूर्व काळात असणारी देशभक्ती तर दुसरी स्वातंत्र्यानंतर देशभक्ती काय आहे? स्वातंत्र्यपूर्व काळात प्रभात फेर्‍या काढणे, राष्ट्रभक्तीपर गीत म्हणणे, सत्याग्रह करणे, प्रसंगी ब्रिटीश सरकारच्या पोलिसांच्या लाठ्या खाणे, तुरुंगात जाणे, क्रांती करणे, विदेशी कापडावर बहिष्कार टाकणे, साधी राहणी स्वीकारणे, सरकारी नोकरी न करणे ही स्वातंत्र्याआधीची देशभक्ती होती.
सध्याच्या काळात काहीजण म्हणतील राष्ट्रभक्तीपर गीत म्हणणे ही देशभक्तीच आहे. त्यातून नवीन ऊर्जा मिळते. परंतु याबरोबर आपले आचरणही तसेच असायला हवे. म्हणजेच 15 ऑगस्ट किंवा 26 जानेवारी या राष्ट्रीय उत्सवाला आपण सार्वजनिक कार्यक्रमांना जातो. त्या ठिकाणी देशभक्तीपर गीत गातो. दुसरीकडे त्याच काळात जमिनीवर पडलेल्या प्लॅस्टिकच्या झेंड्यांकडे आपण दुर्लक्ष करतो. मग ही देशभक्ती म्हणता येईल का?
नुकतीच ऑलिम्पिक स्पर्धा पार पडली. या स्पर्धेत आपल्या सात हिरोंनी पदके मिळवली. नीरज चोप्राने सुवर्णपदक मिळवून स्वातंत्र्यानंतर देशाला अ‍ॅथलेटिक्समधील पहिले सुर्वणपदक मिळवून दिले. मग आपली देशभक्ती ओसंडून वाहिली. आम्ही फटाके फोडले, मिठाई वाटली, जल्लोष केला. पण ही देशभक्ती आहे का? देशभक्ती खरेतर नीरज चोप्राची होती. देशाला सुवर्णपदक मिळवून देण्यासाठी चार वर्षे सर्व सण, समारंभ, कुटुंबातील आनंद, दु:ख विसरून फक्त आणि फक्त ऑलिम्पिक स्पर्धेवर लक्ष केंद्रित केले. देशाला पदक मिळवून देणे हे एकच ध्येय ठेवले आणि त्यात यशस्वी झाला. ही त्यांची देशभक्ती होती. इतर खेळाडूंनीही प्रयत्न केले. पण ते यशापर्यंत जाऊ शकले नाही. यामुळे त्यांच्यातील देशभक्ती कमी होत नाही. खेळाडूंनी पदक मिळवले तो क्षण देशवासीयांना आनंद देणार सर्वात महत्त्वाचा क्षण होता. आपण देशाला मिळालेल्या यशात आनंद साजरा केला.
मग आपली देशभक्ती काय आहे?
मागील वर्षी सोशल मीडियावर एक व्हिडिओ व्हायरल झाला होता. डोळ्यांत अश्रू आणणारा प्रसंग त्यात होता. अगदी उद्योगपती रतन टाटा यांनीही आपल्या ट्विटर अकाऊंटवरून तो व्हिडिओ शेअर केला होतो. तो व्हिडिओ होता…
मेरा बाबा देश चलाता है
वो पुलिस में भी नहीं लेकिन देश की गंदगी मिटाता है
वो आर्मी में भी नहीं है लेकिन गंदे शैतानों से जंग लड़कर आता है
मेरा बाबा देश चलाता है…
शाळेतील एका कार्यक्रमात तो मुलगा आपले वडील काय काम करतात ते या कवितेत शेवटी सांगतो. ते सफाई कामगार असतात. आपण ओला व सुका कचरा वेगळा करत नाही. यामुळे होणार्‍या परिस्थितीची दहकता त्या व्हिडिओतून दाखवली. घरातील ओला व सुका कचरा वेगळे ठेवणे हे किरकोळ काम. पण आपण तेही करत नाही. मग आपण देशभक्त आहोत का? आता देशभक्तीची व्याख्या अशी करता येईल. प्रत्येकाने आपापले काम व्यवस्थित करणे हीच आजच्या काळातील देशभक्ती आहे.
आता आपण असे कोणतेही काम करू शकतो ज्यामुळे इतरांना त्रास होणार नाही, आपले गाव, शहराचे नाव आदराने घेतले जाईल. जर आपण वाहन चालवत असाल तर वाहतुकीचे सर्व नियम पाळणे म्हणजे देशभक्ती. सिग्नल न तोडणे, आपल्या वाहनाची धडक बसून कोणी पडणार नाही, जखमी होणार नाही, मरणार नाही अशी सावधगिरी बाळगणे म्हणजे देशभक्ती. महानगरपालिका किंवा नगरपालिकेतील कर्मचार्‍यांचे रस्त्यांवरचे दिवे लावणे आणि सूर्योदयाला ते बंद करणे हे कामच आहे. परंतु हे काम अखंडपणे चोख बजावणे, विजेचा अपव्यय होणार नाही हे पाहणे म्हणजे देशभक्ती. शिक्षकांनी नीट शिकवणे, विद्यार्थ्यांना देशातील सुसंस्कृत नागरिक घडवण्याचे काम करणे म्हणजे देशभक्ती. सरकारी कार्यालयातील कर्मचार्‍यांनी त्यांचे काम नियमानुसार करणे, त्यासाठी लाच न घेणे म्हणजे देशभक्ती. शेतकर्‍यांनी आपल्या जमिनीतून भरघोस उत्पन्न घेणे आणि देशातील अन्नधान्याच्या गरजा पूर्ण करणे म्हणजे देशभक्ती. याप्रमाणे कितीतरी कामांची यादी तयार होऊ शकते.
देशभक्तीसंदर्भात नाशिमधील वैभव कुशारे म्हणतात, कोणतेही काम नि:स्वार्थपणे केले म्हणजे ती देशभक्ती म्हणता येईल. उत्कर्ष जाधव म्हणतात, संविधानाचे पालन करणे, करोनाकाळात मास्कचा नियमित वापरण करणे, संकटात एका मानवाने दुसर्‍या मानवास मदत करणे म्हणजे देशभक्ती आहे. ज्येष्ठ नागरिक ज्ञानेश्वर देवरे यांची देशभक्तीची व्याख्या समर्पक आहे. ते म्हणतात, आपण सामान्य नागरिक म्हणून कर्तव्य पार पाडताना आपल्यातील देशभक्ती दाखवून देऊ शकतो. गेल्या अनेक वर्षांपासून ते रक्तदान करत आहेत. तसेच रक्तदानाची चळवळ, डोळ्यांची शिबिरे घेत आहेत. म्हणजेच कोणत्याही केलेल्या समाजोपयोगी कामाला देशभक्ती म्हणता येईल.
आपल्या देशाची लोकसंख्या 125 कोटींपेक्षा जास्त आहे. मग सगळे लोक देश चालवू शकतात का? फक्त पंतप्रधानच देश चालवतात आणि सरकारी रुग्णालयातील नर्स देश चालवत नाही, कृषिमंत्री देश चालवतो आणि शेतकरी देश चालवत नाही, शिक्षणमंत्री देश चालवतो आणि अंगणवाडी शिक्षिका देश चालवत नाही, असे थोडेच आहे? सगळे मिळूनच देशाचा गाडा चालवत असतात. फक्त प्रत्येकाची भूमिका वेगळी असते. आपण आपल्या भूमिकेत राहूनच देशसेवा करू शकतो. तीच आपली राष्ट्रभक्ती असणार आहे.
