पाकिस्तानचे तुकडे होणार?

पाकिस्तानमध्ये अत्यंत नाट्यमय स्वरुपाच्या राजकीय घटना-घडामोडी गेल्या काही दिवसांमध्ये घडत आहेत. सार्वत्रिक निवडणुका जवळ आल्या की अशा स्वरुपाच्या नाट्यमय घडामोडी तिथे घडतच असतात, हा इतिहास आहे.

पाकिस्तानात तीन प्रमुख सत्ताकेंद्रे असून या तीन सत्ताकेंद्रांमध्ये पंतप्रधान शाहबाज शरीफ, इम्रान खान आणि पाकिस्तानचे लष्कर यांचा समावेश आहे. या तिघांमधील रस्सीखेच कमालीची वाढली आहे. ‘द डॉन’ या पाकिस्तानातील प्रमुख वृत्तपत्राने अलीकडेच आपल्या अग्रलेखामध्ये असे म्हटले आहे की, पाकिस्तान हा यादवी युद्धाच्या उंबरठ्यावर येऊन ठेपलेला आहे. पाकिस्तानातील संघर्षमय स्थिती इतकी स्फोटक बनली आहे की त्यामुळे हा देश फुटीच्या मार्गावर आहे.

पाकिस्तानातील पाठ्यपुस्तकांमधून आजवर असे शिकवले जायचे की, 1971 मध्ये पाकिस्तानची जी फाळणी झाली आणि पूर्व बंगाल हा बांगलादेश म्हणून स्वतंत्र झाला, ते भारताचे कारस्थान होते. पाकिस्तान हा नॅरेटिव्ह सातत्याने मांडत आला आहे. परंतु इम्रान खान यांनी त्याला थेट छेद देणारी वक्तव्ये केली. ते म्हणाले की, मी तेव्हा अंडर-18 क्रिकेट खेळण्यासाठी पूर्व बंगालमध्ये गेलो होतो. त्यावेळी पाकिस्तान सरकार व लष्कराविरोधात तेथील जनतेमध्ये असणारा प्रचंड रोष मी पाहिला होता. या द्वेषामुळे आणि असंतोषामुळे हा भाग फुटून बाहेर पडला. या संपूर्ण प्रकरणात सर्वात मोठी चूक झाली ती पाकिस्तानी लष्कराची. किंबहुना पाकिस्तानच्या लष्करामुळेच देश फुटला. ही बाब अत्यंत महत्त्वाची आहे. यावेळीही लष्कराच्या भूमिकेमुळे पाकिस्तान पुन्हा फुटू शकतो, असा गर्भित इशाराही इम्रान यांनी दिला आहे.

आजघडीला इम्रान खान यांना संपूर्ण पाकिस्तानातून मिळणारे समर्थन प्रचंड मोठे असून त्यात वाढच होत चालली आहे. किंबहुना, इतकी लोकप्रियता असणारा नेता पाकिस्तानला आजवर कधीच मिळालेला दिसला नाही. इम्रान खान हा सर्वसामान्यांचा नेता म्हणून पुढे आला आणि लोकसमर्थनामुळेच सत्तेतील प्रमुख पदावर विराजमान झाला. लष्कराने टाकलेल्या डावपेचांनंतर इम्रान यांची या पदावरून गच्छंती करण्यात आली तेव्हा पाकिस्तानात मोठा जनक्षोभ उसळला होता. काही दिवसांपूर्वी त्याला अटक झाल्यानंतर संतापलेल्या लोकांनी पाकिस्तानी लष्कराच्या दरवाजावर, पाकिस्तानातील सर्वोच्च न्यायालयाच्या दरवाजावर मोठ्या प्रमाणावर आंदोलने केली. साधारणतः दोन आठवड्यांहून अधिक काळ हा संघर्ष सुरू असूनही पाकिस्तानचे लष्कर अद्यापही शांत आहे. याचे कारण इतिहासात पहिल्यांदाच असे दिसून आले आहे की, पाकिस्तानी लष्कराला पाकिस्तानी जनतेचे समर्थन मिळत नाहीये.

1977 मध्ये अशाच प्रकारची लोकप्रियता लाभलेले झुल्फिकार अली भुत्तो हे पाकिस्तानचे पंतप्रधान होते. त्यांच्यामध्ये आणि तत्कालीन लष्करप्रमुख झिया-उल-हक यांच्यामध्येही अशाच प्रकारचा संघर्ष झाला होता. त्या संघर्षामध्ये झुल्फिकार अली भुत्तो यांना माघार घ्यावी लागली होती. त्यानंतर 1999 मध्ये तर फार विचित्र प्रकार घडला होता. भारताबरोबरचे कारगिल युद्ध हे तत्कालीन लष्कप्रमुख जनरल परवेझ मुशर्रफ यांनी घडवून आणल्याचे सिद्ध झाले होते. त्यानंतर मुशर्रफ यांनी नवाझ शरीफ यांचे अस्तित्व संपवण्याचा प्रयत्न केला. शरीफ यांना श्रीलंकेतील एका बैठकीला पाकिस्तानचा प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित राहण्यासाठी मुशर्रफ यांनी पाठवले होते. या बैठकीला जाण्यासाठी शरीफ जेव्हा विमानात बसले तेव्हा इकडे मुशर्रफ यांना बरखास्त करून टाकले. ही बातमी कळताच त्याच विमानाने शरीफ पुन्हा परत आले. पण त्यांचे विमान पाकिस्तानात लँड होऊ दिले नाही. यावरून पाकिस्तानचे राजकीय नेतृत्व आणि लष्कर यांच्यात प्रचंड संघर्ष झाला. अखेरीस ते विमान लँड होऊ दिले. पण मुशर्रफ यांनी शरीफ यांना हटवून लष्करी राजवट प्रस्थापित केली.

या दोन्ही प्रकरणांमध्ये दोन पंतप्रधानांच्या विरोधातील लढाईमध्ये लष्करी हुकूमशहांचाच विजय झाल्याचे दिसून आले होते. त्यामुळे यावेळीही पाकिस्तानचे लष्करप्रमुख आसिफ मुनीर पुढे येतील आणि इम्रान खान यांना अटक करून तुरुंगात धाडतील व पाकिस्तानात पुन्हा एकदा लष्करी राजवट लागू होईल, अशी शक्यता वर्तवली जात होती. पण यंदा पहिल्यांदाच सर्वोच्च न्यायालयानेही इम्रान यांची बाजू उचलून धरली आणि त्यांना जामीन मंजूर केला. दुसरीकडे पाकिस्तानच्या लष्करामध्ये फूट पडली आहे. याचे कारण इम्रान खान हे पंजाबचे असून ते पठाण आहेत. पाकिस्तानच्या लष्करामध्ये निम्म्याहून अधिक अधिकारी हे पंजाबी आणि पठाण आहेत. तसेच या सर्वांचे इम्रान खान यांना समर्थन आहे. त्यामुळे इम्रान खान यांचेे पारडे जड झाले आहे. सातत्याने माध्यमांसमोर येऊन ते जनतेला आवाहन करत आहेत.

इम्रान यांच्या वाढत्या लोकप्रियतेने धास्तावलेल्या पाकिस्तानी लष्कराने त्यांच्या बंदोबस्तासाठी एक विचार चालवला आहे. त्यानुसार सार्वत्रिक निवडणुकांपूर्वी भ्रष्टाचाराच्या प्रकरणांचा आधार घेत इम्रान यांना 10 वर्षांसाठी तुरुंगात टाकण्याचा लष्कराचा प्रयत्न आहे. त्याविरोधात इम्रान यांनी थेट इशारे दिले आहेत. तरीही लष्कराने आक्रमक भूमिका घेऊन इम्रान यांच्याविरोधात कठोर कारवाई केली तर मात्र पाकिस्तानात अंतर्गत यादवी माजण्याची दाट शक्यता तेथील परिस्थिती दर्शवत आहे. या यादवीतून पाकिस्तान फुटू शकतो.

दुसरीकडे, या अंतर्गत असंतोषाचा, अस्थिरतेचा फायदा तेथील कट्टरतावादी इस्लामिक संघटनांकडून आणि दहशतवाद्यांकडून घेतला जाण्याची भीती आहे. पाकिस्तान हा अण्वस्रधारी देश आहे. या अण्वस्रांवर दहशतवाद्यांची नजर आहे. आताच्या अस्थिरतेचा गैरफायदा घेत ही अण्वस्रे दहशतवाद्यांच्या हाती पडण्याची चिंता जगाला भेडसावते आहे.

पाकिस्तान-अफगाणिस्तान सीमेवरील उत्तर वजिरीस्तान भागात तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तान या दहशतवादी संघटनेने मध्यंतरीच्या काळात शर्रीयत सरकार लागू करून पाकिस्तानातच एक वेगळे राष्ट्र तयार केल्याची घोषणा केली आहे. मध्यंतरी या संघटनेने पाकिस्तानात भीषण दहशतवादी हल्ले घडवून आणले होते. दुसरीकडे, बलुचिस्तानातील लोकांचा स्वातंत्र्याचा लढा आजही कायम आहे आणि तहरीक- ए-तालिबान पाकिस्तानशी या बलुचांनी हातमिळवणी केली आहे. त्यामुळे सध्याच्या संघर्षानंतर निर्माण झालेल्या परिस्थितीत हे दोन प्रांत पाकिस्तानातून वेगळे होण्याची शक्यताही नाकारता येत नाही. थोडक्यात पाकिस्तानला येत्या काळात विभाजनाला नव्हे त्रिभाजनाला सामोरे जावे लागू शकते, अशी स्थिती आहे.

भारताच्या दृष्टीने अस्थिर पाकिस्तान हा चिंतेचा विषय राहिला आहे. कारण या अस्थिरतेवरून लक्ष वळवण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबा, जैश-ए-मोहम्मद यांसारख्या दहशतवादी संघटना सीमेवर सक्रिय होताना दिसतात. त्यामुळे भारतीय लष्कराला येत्या काळात अधिक सजग राहणे गरजेचे आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे 1971 मध्ये पाकिस्तानची फाळणी झाली तेव्हा प्रचंड निर्वासितांचे लोंढे भारतात आले होते. आता त्याची पुनरावृत्ती होण्याची शक्यता आहे. त्या दृष्टिकोनातूनही भारताला सावध राहावे लागेल.