श्री समर्थ रामदासस्वामी यांचा जन्म जांब या गावी (जि. जालना) शके 1530 (सन 1608) मध्ये रामनवमीच्या दिवशी म्हणजे चैत्र शुध्द नवमीस, रामजन्माच्याच शुभमुहुर्तावर, म्हणजे माध्यान्ही झाला. ठोसरांचे घराणे सूर्योपासक होते. नारायण सात वर्षांचा असतानाच वडील सूर्याजिपंतांचे निधन झाले. घरची सांपत्तिक स्थिती चांगली होती. पण नारायण लहानपणापासूनच विरक्त होते. इतरांहून वेगळे होता. अतिशय बुध्दिमान,निश्चयी तसेच खोडकरही होता. हाती घेतलेले काम तडीस न्यावयाचे असा त्याचा बाणा होता. याच्या बाळपणाची एक गोष्ट प्रसिध्द आहे. एकदां हा लपून बसला, कांही केल्या सापडेना. अखेर एका फडताळात सापडला. काय करीत होतास असे विचारल्यावर ‘आई, चिंता करितो विश्वाची’ असे उत्तर याने दिले होते..’
अशा या विलक्षण मुलाला संसारात अडकविले, तर तो ताळ्यावर येईल या कल्पनेने 12 व्या वर्षी याचे लग्न ठरविण्यात आले. लग्न-समारंभात पुरोहितांनी सावधान हा शब्द उच्चारताच ते ऐकून, नेसलेले एक वअंगावरील पांघरलेले दुसरे, अशा दोन वस्त्रानिशी हा मंडपातून पळाला. लोकांनी पाठलाग केला. पण त्यांनी तातडीने गावाबाहेरची नदी गाठली आणि नदीच्या खोल डोहात उडी मारली.
तपश्चर्या आणि साधना :
पुढे तेथून पायी चालत चालत पंचवटीस येऊन त्यांनी रामाचे दर्शन घेतले, आणि टाकळीस दीर्घ तपश्चर्या केली. सूर्योदयापासून माध्यान्हापर्यंत नदीच्या डोहात छातीइतक्या पाण्यात उभे राहून गायत्री पुरश्चरण केले. रामनामाचे 12 कोटी वेळा नामस्मरण करून अवतार कार्याला आरंभ केला. साक्षात प्रभू श्रीराम हेच त्यांचे सद्गुरू झाले. 12 वर्षांच्या तीव्र तपश्चर्येनंतर यांना आत्मसाक्षात्कार झाला. त्यावेळी समर्थांचे वय 24 वर्षांचे होते.
पुढील 12 वर्षे समर्थांनी तीर्थयात्रा केली. सारा हिंदुस्थान पायाखाली घातला. प्रत्येक ठिकाणच्या लोक-स्थितीचे सूक्ष्म निरीक्षण केले. भारत-भ्रमण करीत असता पंजाबात शीखांचे सहावे गुरू हरगोविंद यांच्याशी समर्थांची भेट झाली होती. समाजाच्या दुर्धर स्थितीसंबंधी दोघांची चर्चा/बातचीतही झाली होती. समान-शिले-व्यसनेषु सख्यम या न्यायाने दोघांत सख्य झाले होते. याच वेळी प्रचलित सर्व शास्त्रांचा अभ्यासही केला, आणि वयाच्या 36 व्या वर्षी ते महाराष्ट्रात परत आले.
श्रीसमर्थांचे जीवनकार्य
आत्म-साक्षात्कार झाल्यानंतर प्रथमत:सामान्य लोकांनाही पारमार्थिक मार्गास लावावे, अशी इच्छा त्यांना साहजिकच झाली. पण पुढील 12 वर्षांच्या प्रवासांत त्यांनी जे पाहिले, जे भयंकर विदारक अनुभव घेतले, त्याने त्यांच्या चारित्र्यास एक वेगळीच कलाटणी मिळाली. त्या काळी भारतांतील जनता कमालीच्या हीन, दीन, त्रस्त आणि अपमानित अवस्थेत काळ कंठीत होती. यावनी सत्तेच्या अमानुष जुलुमाखाली भरडली जात होती. लोकांची मालमत्ता, बायका-मुले, आया-बहिणी, देव, धर्म, संस्कृती, कांहीच सुरक्षित नव्हते.जनतेची ही ह्र्दय-द्रायक अवस्था पाहून समर्थ अत्यंत अस्वस्थ झाले, उद्विग्न झाले. सर्वस्वी निसत्व आणि दुर्बल झालेल्या आपल्या समाजास परमार्थाचा उपदेश हानिकारकच ठरण्याचा संभव आहे, समाजाला प्रथम संघटित आणि शक्ति-संपन्न बनविले पाहीजे, समाजाचा लुप्त झालेला आत्म-विश्वास पुन: जागृत केला पाहिजे, अशी त्यांची खात्री झाली.
मसूरास रामनवमीचा उत्सव करून समर्थांनी आपल्या लोकोध्दाराच्या कार्याला पाया घातला. शके 1570 मध्ये त्यांनी चाफळास राम-मंदिराची स्थापना केली. निरनिराळ्या गावी अकरा मारूतींच्या मंदिराची स्थापना केली. मराठा तितुका मेळवावा। महाराष्ट्र धर्म वाढवावा। यासाठी त्यांनी काया झिजविली. हरिकथा निरूपण, राजकारण; सावधपण व साक्षेप या तत्त्वांच्या आधारे कार्य करणारा रामदासी संप्रदाय त्यांनी निर्माण केला. या माध्यमातून संघटना बांधत, त्यांनी कार्य सिद्ध करण्याचा प्रयत्न केला. त्यानुसार लोकसंग्रहाचा अचाट उद्योग त्यांनी मांडला. समर्थ रामदासांच्या जय जय रघुवीर समर्थ’ या गर्जनेने मरगळलेला महाराष्ट्र जागा झाला. दर्‍या-खोर्‍यातून; डोंगर कपारीतून एकच नाद घुमला. सह्याद्रीच नव्हे तर गंगा-यमुना आणि कावेरीची खोरीही या घोषणेने दणाणून टाकली. आसेतुहिमाचल मठ-महंत निर्माण करून, नि:स्पृह नेतृत्व समाजात निर्माण करून त्यांनी राष्ट्र उभारणीच्या कार्याला पूरक असे कार्य साधले. धर्मसत्ता व राजसत्ता यांचा अपूर्व समन्वय साधून सशक्त तरुणांची मने राष्ट्रवादाने भारून टाकली. प्रभू श्रीरामचंद्र, आदिशक्ती तुळजाभवानी आणि शक्ती उपासनेसाठी मारुतीराया या तीन देवतांचा जागर त्यांनी समाजात मांडला. अक्षरश: शेकडो मारूती मंदिरांची स्थापना त्यांनी केली. स्वत:डोंगरदर्‍यात, घळीत राहून समाजाचे व देशाच्या कल्याणाचेच चिंतन केले. समाजातील प्रत्येक घटकाला, अनेक अनाथ, निराधार बालकांना, स्त्रियांना सन्मार्गाचा, आत्मोद्धाराचा मार्ग दाखविला.प्रपंच आणि परमार्थ नेटका करण्यासाठी विवेकसंपन्न व्हा, असा उपदेश केला.आनंदवनभुवनाचे स्वप्न पाहिले.हिंदुस्थान बलसंपन्न व्हावा यासाठीच क्षात्रतेज व ब्राह्मतेज जागविले.
सामर्थ्य आहे चळवळीचे, जो जो करील तयाचे । परंतु, तेथे अधिष्ठान पाहिजे भगवंताचे। या त्यांच्याच सूत्रानुसार भगवंताचे अधिष्ठान असलेली चळवळ निर्माण करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या लोकोत्तर कार्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन स्वराज्य बलशाली व्हावे म्हणून समाजसंघटन करून राष्ट्रउभारणीच्या कार्याला मोलाची मदत केली. सहिष्णू व जयिष्णू धर्माचा समन्वय साधून रामराज्याचा मंत्र जागविला.
सातारा, चाफळ, सज्जनगड या परिसरात समर्थांचे वास्तव्य अधिक काळ होते. समर्थ स्थापित राम मंदिर, अकरा मारूतींची मंदिरे याच परिसरात आहेत. ती पुढीलप्रमाणे: (1) दास मारुती,चाफळ (राम मंदिरासमोर) (2) वीर मारुती, चाफळ (राम मंदिरामागे) (3) खडीचा मारुती, शिंगणवाडी, चाफळ (डोंगरावर) (4) प्रताप मारुती, माजगांव, चाफळ (5) उंब्रज मारुती (ता. कराड) (6)शहापूर मारुती (उंब्रज जवळ) (7) मसुर मारुती (ता. कराड) (8) बहे-बोरगांव (कृष्णामाई) मारुती (जि. सांगली) (9) शिराळा मारुती (बत्तीस शिराळा, जि. सांगली) (10) मनपाडळे मारुती (जि.कोल्हापूर) (11) पारगांव मारुती (जि. कोल्हापूर).
दासबोधाचे लेखन त्यांनी रायगडाजवळील शिवथरघळीत बसून केले. चाफळ परिसरात समथार्र्ंची व छत्रपती शिवाजी महाराजांची भेट झाल्याचे उल्लेख इतिहासात आढळतात. परमार्थ, अध्यात्म,श्रीराम व श्रीहनुमान भक्ती आणि संपूर्ण समाजाचा नेटका प्रपंच या सर्वच बाबतीत स्वत:अत्युच्च स्थान गाठून समाजाला मार्गदर्शन केले. शिवाजी महाराजांच्याच विनंतीवरून त्यांनी पुढे सज्जनगडावर वास्तव्य केले. माघ वद्य नवमी शके 1603 (सन 1681) समर्थांनीही सज्जनगडावर देह ठेवला. हीच दासनवमी होय.
