इंटरनेटविना मोबाईलक्रांती

काही दिवसांनंतर तुम्ही तुमच्या मोबाईलवर इंटरनेटशिवाय व्हिडिओ, क्रिकेट, चित्रपट आणि अन्य मल्टिमीडिया कंटेन्ट थेट पाहू शकणार आहात. डायरेक्ट टू मोबाईल म्हणजेच डीटूएम ब्रॉडकास्टिंग तंत्रज्ञानामुळे हे सर्व शक्य होणार आहे. डिपार्टमेंट ऑफ कम्युनिकेशन अर्थात डॉट आणि प्रसार भारती हा देशातील पहिला पब्लिक सर्व्हिस ब्रॉडकास्टर या तंत्रज्ञानावर काम करत आहे. डीओटीने गेल्याच वर्षी आयआयटी कानपूरसोबत या तंत्रज्ञानाच्या चाचणीसाठी भागीदारी केली होती. डीओटीने त्यासाठी एका समितीची नियुक्ती केली आहे. परंतु हे डीटूएम तंत्रज्ञान नेमके काय आहे? बिना इंटरनेट थेट मोबाईलवर अखेर कसे होणार प्रक्षेपण? हे तंत्रज्ञान कसे संपूर्ण जग बदलून टाकणार आहे? याची माहिती घेणे निश्चितच रंजक ठरेल.

डायरेक्ट टू मोबाईल ब्रॉडकास्ट म्हणजे डीटूएमचा अर्थ आहे व्हिडिओ आणि अन्य मल्टिमीडिया कंटेन्ट थेट आपल्या मोबाईलवर ब्रॉडकास्ट किंवा प्रसारित करणे. सोप्या शब्दात सांगायचे झाल्यास इंटरनेट, केबल किंवा डीटीएच आदी माध्यमांचा आधार न घेता आपल्या मोबाईलमध्ये बातम्या, क्रिकेट आदींचे व्हिडिओ प्रसारित करण्याची सुविधा मिळेल. त्याचबरोबर इंटरनेटशिवाय आपल्याला फोनवर हॉटस्टार, सोनी लाईव्ह, झी फाईव्ह, अ‍ॅमेझॉन प्राईम आणि नेटफ्लिक्ससारखे ओटीटी प्लॅटफॉर्म दिसू शकतील. आपण एफएम रेडिओ ज्याप्रमाणे फोनवर ऐकतो, जवळजवळ तसेच हे असेल. फोनमध्ये असलेला रिसिव्हर रेडिओ फ्रिक्वेन्सीमध्ये बदल करतो आणि त्यामुळे आपण एफएमचे कार्यक्रम ऐकू शकतो. लोक एकाच मोबाईलवर अनेक फ्रिक्वेन्सीची रेडिओ एफएम स्टेशन ऐकू शकतात. त्याचप्रमाणे डीटूएमच्या माध्यमातून मल्टिमीडिया कंटेन्ट फोनमध्ये थेट ब्रॉडकास्ट करण्यात येईल.

वास्तविक हे तंत्रज्ञान म्हणजे ब्रॉडबँड आणि ब्रॉडकास्ट यांच्या मिश्रणातून तयार होईल. या तंत्रज्ञानामुळे मोबाईल फोनवर बातम्या, क्रिकेट, ओटीटी कंटेन्ट पाहता येईल. यातील महत्त्वाचा भाग असा की, फोनमध्ये प्रसारित होणारे व्हिडिओ बफरिंगशिवाय प्रसारित होतील आणि त्यांचा दर्जा चांगला असेल. कारण यात कोणताही इंटरनेट डेटा वापरला गेला नसेल. या तंत्रज्ञानाचा सर्वात मोठा फायदा असा असेल की, नागरिकांशी संबंधित कोणतीही माहिती थेट त्यांच्या मोबाईलपर्यंत पोहोचवता येईल. त्यामुळे फेक न्यूज रोखण्यास, इमर्जन्सी अलर्ट जारी करण्यास आणि आपत्ती व्यवस्थापनास मदत मिळेल. मोबाईल ग्राहकांचे विश्वच बदलून टाकण्याचे काम डीटूएम तंत्रज्ञान करेल, असे मानले जाते. कोणत्याही प्रकारचा मोबाईल डेटा खर्च न करता वापरकर्ते व्हिडिओ ऑन डिमांड (व्हीओडी) किंवा ओटीटी कंटेन्ट थेट आपल्या मोबाईलवर मिळवू शकतील. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ही सुविधा वापरकर्त्यांना अत्यंत कमी दरात उपलब्ध होईल.

ग्रामीण भागात जेथे इंटरनेटच्या सुविधा अद्याप नाहीत किंवा अत्यल्प आहेत तेथील लोकही या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून असा व्हिडिओ कंटेन्ट बघू शकतील, जो आता फक्त शहरातील लोकच पाहू शकतात. याचा सर्वात मोठा फायदा टेलिकॉम सर्व्हिस प्रोव्हाइडर्स म्हणजे दूरसंचार सेवाप्रदात्या कंपन्यांना होईल. या कंपन्या व्हिडिओ ट्रॅफिक आपल्या मोबाईल नेटवर्कमधून ब्रॉडकास्ट नेटवर्कवर ऑफलोड करू शकतील. किमती मोबाईल स्पेक्ट्रमची बचत करणे यामुळे कंपन्यांना शक्य होईल. मोबाईल स्पेक्ट्रमच्या वापरात यामुळे सुधारणा होतील आणि बँडविड्थवरील दबाव कमी होईल. त्यामुळे कॉल ड्रॉपसारख्या समस्या उद्भवणार नाहीत आणि डेटा स्पीड वाढवण्यास मदत होईल. माहिती प्रसारण मंत्रालयाचे सचिव अपूर्व चंद्रा यांच्या म्हणण्यानुसार, डीटूएममुळे ब्रॉडकास्टर्सना फायदा होईल कारण त्यांना नवीन प्रेक्षक वर्ग मिळेल. डीटूएम तंत्रज्ञान आल्यानंतर ब्रॉडकास्टर्सच्या ग्राहकांची संख्या अनेक पटींनी वाढेल. काही वर्षांतच ती 100 कोटींपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे, कारण 2026 मध्ये मोबाईल युजर्सची संख्याच भारतात तेवढी असणार आहे.

डीटूएम तंत्रज्ञान आल्यावर लोकांच्या मनोरंजनाच्या सवयी बदलून जाणार आहेत आणि बातम्या पाहणार्‍यांचे प्रमाणही बरेच वाढणार आहे. सर्वाधिक इंटरनेट वापरकर्ते असलेल्या देशांमध्ये भारताचा समावेश होतो. माहिती प्रसारण मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार, देशात 1.2 अब्ज मोबाईल फोन असून त्यातील सुमारे 75 कोटी स्मार्ट फोन आहेत. देशातील 80 टक्क्यांहून अधिक इंटरनेट वापरकर्ते इंटरनेटचा वापर मोबाईलच्या माध्यमातून करतात. भारतात 82 टक्के इंटरनेट ट्रॅफिक व्हिडिओचे आहे. देशात प्रत्येक सेकंदाला 10.1 लाख व्हिडिओ पाहिले जातात. ही आकडेवारी एका महिन्यात 60 अब्ज डीव्हीडी पाहण्याइतकी प्रचंड आहे. दर महिन्याला 240.2 अब्ज गीगाबाईट डेटाचा वापर केला जातो. लाईव्ह इंटरनेट व्हिडिओचे ट्रॅफिक 2017 ते 2022 या कालावधीत 15 पटींनी वाढले आहे. करोना महामारीच्या काळात आरोग्य, शिक्षण आदी विषयांशी संबंधित व्हिडिओचे ट्रॅफिक वेगाने वाढले. दूरसंचार विभागाने युजर्सच्या मोबाईलमध्ये थेट ब्रॉडकास्ट सुविधा उपलब्ध करणार्‍या स्पेक्ट्रम बँडच्या शक्यता पडताळण्यासाठी एक समिती नेमली आहे. या विभागाच्या सचिवांचे म्हणणे असे आहे की, 526-582 मेगाहर्टझ् मोबाईल आणि ब्रॉडकास्ट दोन्ही सेवांसाठी काम करू शकतो. याच बँडचा अभ्यास ही समिती करणार आहे.

सध्या या बँडचा वापर माहिती आणि प्रसारण मंत्रालयाकडून देशभरात टेलिव्हिजन ट्रान्समीटर्ससाठी केला जातो. डीटूएम तंत्रज्ञान ब्रॉडबँड आणि ब्रॉडकास्टच्या कन्वर्जनमधून म्हणजेच मिलाफातून तयार होईल. डायरेक्ट टू मोबाईल आणि फाईव्ह-जी ब्रॉडबँड यांच्या मिलाफातून भारतात ब्रॉडबँड आणि स्पेक्ट्रमच्या वापरात सुधारणा होईल. तंत्रज्ञान उन्नत झाल्याने आता ब्रॉडबँड सेवेसाठी ब्रॉडकास्टिंग सेवा आणि ब्रॉडकास्टिंग सेवेसाठी ब्रॉडबँड सेवा देणे शक्य होणार आहे. डीटूएम तंत्रज्ञान आल्यानंतर ब्रॉडकास्टिंगच्या पारंपरिक प्लॅटफॉर्म्सवर म्हणजेच केबल आणि डीटीएच क्षेत्रावर मोठा परिणाम होणार आहे. कारण डीटूएममध्ये कोणत्याही इंटरमीडिएटरी म्हणजेच अन्य कोणत्याही माध्यमाविना थेट घरांमध्ये प्रक्षेपण होईल. अद्याप हे तंत्रज्ञान सध्या खूपच बाल्यावस्थेत आहे. पण तज्ज्ञांच्या म्हणण्यानुसार डीटूएम तंत्रज्ञान मोठ्या स्तरावर लाँच करण्यासाठी सर्वात मोठे आव्हान मोबाईल ऑपरेटर्ससह अन्य संबंधितांना एकत्र आणणेही असणार आहे.