अंतर्मुख व्हायला हवं!

आजच्या काळात लोकांना अंतर्मुख होण्याची किती गरज आहे, याची जाणीव झाली आहे. याची अनेक कारणे आहेत. व्यक्तीनिष्ठ बोलायचे झाले तर लहानपणी बाहेरचे जग घरात इतके डोकावत नव्हते. घरातल्या संस्कारांचे गाठोडे पाठीवर, मनात घेऊन आपण बाहेरच्या जगाला सामोरे जात असू. पण आता संवादच खुंटला आहे. आपण वैयक्तिक पातळीवर आलेला नात्यांमधला दुरावा थोडा वेळ बाजूला ठेऊया. अशावेळी असे लक्षात येते की, सामाजिक वास्तव आता ग्लोबल झाले आहे. आता एक माणूस, एक व्यक्ती, एक मूल त्याच्या वयाच्या वेगवेगळ्या सोपानावर मोठ्या सामाजिक वास्तवाला सामोरे जाताना अजून अजून गोंधळून जाते. प्रत्येक जण परिस्थितीला सामोरे जाण्याचा प्रयत्न करत असतो. पण माणसाच्या अपेक्षा आणि प्रत्यक्ष यशप्राप्ती यादरम्यानच्या विविध पातळ्यांवर बरेचदा नैराश्याचा सामना करावा लागतो. डिप्रेशनचा अभ्यास करताना किंवा शिकवताना ही व्याख्या केली जाते. ही पुस्तकातील व्याख्या आपण वाचतो. पण प्रत्येक माणूस आज ते जगतोय. सर्वच स्तरातल्या माणसांना या वैश्विक सत्याचा सामना करावा लागत आहे, हेच सत्य आहे. म्हणूनच समुपदेशनाची गरज आहे.

आता समुपदेशन म्हटले की कोणाकडून सल्ला घ्यायचा हा ही एक प्रश्नच आहे. पण मूलत: आपण या गोष्टीबद्दल ठाम आहोत की आज समुपदेशनाची गरज भासते आहे आणि लोक त्यादृष्टीने पावले उचलत आहेत. हे निश्चितच स्वागतार्ह आहे. याच्याही पुढे जाऊन आपण असे म्हणू शकतो की मला नैराश्य आले आहे किंवा मी नैराश्याला सामोरे जात आहे. असे म्हणायला लोकांना हल्ली लाज वाटत नाही. नैराश्य किंवा डिप्रेशन म्हणजे तुम्ही अगदी वेडे झालात असा समज आता पुसट होत चालला आहे. शारीरिक आरोग्यासोबतच मानसिक आरोग्य जपणे किती गरजेचे आहे हे आता लोकांना कळू लागले आहे. त्यातही आपल्या भारतीय संस्कृतीची जमेची एक बाजू अशी आहे की, आपल्याकडे विचारांचे, संस्कारांचे अक्षय्य धन आहे. मला हे पटतेय, हे केलेच पाहिजे असे आपण म्हटले तरी ते योग्यरीतीने व्हायला हवे, हेही तितकेच खरे आहे. प्रत्येक व्यक्तीची गरज वेगळी असते. प्रत्येक माणूस हा वेगळा असतो, त्याचा संघर्ष पूर्णपणे वेगळा असतो, त्याची विचारधारा इतरांपेक्षा पूर्णपणे वेगळी असू शकते.

मला वाटते की वैयक्तिक परिघामध्येही लोक आता मोकळेपणाने बोलतात. मुले आणि तरुणांमध्येही याबाबत जागरुकता निर्माण झाली आहे. आपल्याला मदतीची गरज आहे याची जाणीव त्यांना झाल्याचे पदोपदी दिसून येते. यात त्यांना काही वावगे वाटत नाही. पण एक कुटुंब म्हणूनही आपण त्याबद्दल अंतर्मुख होणे आवश्यक आहे. मुलांना किंवा कुटुंबातल्या कोणत्याही व्यक्तीला समुपदेशनासाठी बाहेर जाण्याची गरज का बरे भासावी? त्यांना घरातच हा आधार आणि समुपदेशन का बरे मिळू नये? नात्यांमधला तो हळवेपणा पुन्हा एकदा यायला हवा आहे. ते एकमेकांमधले बाँडिंग, एकमेकांविषयी वाटणारी काळजी, एकमेकांना थोडा वेळ देणे आवश्यक आहे. वेळ देणे म्हणजे आई-वडिलांनी मुलांना नाही तर मुलांनीही आई-वडिलांना वेळ द्यायला हवा. नातीही थोडी जवळ येणे गरजेचे आहे. तसे झाले तर तीसुद्धा एक प्रकारची मदत ठरू शकते. मला नेहमी असे वाटते, गंमत म्हणून आपण असे म्हणू की एक माणूस पूर्वी एका घोड्यावर स्वार व्हायचा. म्हणजे माणसाने निसर्गावर राज्य करायला सुरुवात केल्यानंतर तो घोड्यावर स्वार होऊन फिरू लागला. पण ज्यांच्याकडे अधिक जबाबदारीची पदे होती त्यांच्या रथाला अनेक घोडे होते. त्याचप्रमाणे नाती समजून घेतली तर आपल्या या अनेक अश्वांच्या रथाला चांगला सारथी मिळू शकतो.

आज आपण अनेक आघाड्यांवर लढत असतो. एकमार्गी कोणीच राहिलेले नाही. प्रत्येकाच्या आयुष्यात अनेक आव्हाने आहेत. बायका एकाच वेळी अनेक आघाड्या सांभाळताना दिसतात. त्यांच्यावर अनेक जबाबदार्‍या असतात आणि या जबाबदार्‍या निभावताना त्यांची तारांबळ उडत असते. पण विशिष्ट वयातल्या महिलांच्या मानसिकतेविषयी समाजात फारसा विचार होताना दिसत नाही. कारण या महिलाच स्वत:विषयी फारसा विचार करत नाहीत. त्याची आज गरज आहे. आपण महिलांच्या आरोग्याविषयी जागरुकता निर्माण करतो. म्हणजे ठराविक वयानंतर काही चाचण्या करून घेणे गरजेचे आहे, असे सांगितले जाते. पण त्यांच्या मानसिक आरोग्याकडे तितक्या सहजपणे पाहिले जात नाही. आज वेगाने पुढे जात असताना महिलांना या समुपदेशनाची किती गरज आहे याचा अंतर्मुख होऊन विचार व्हायला हवा. याकडे फार सुजाण दृष्टिकोनातून बघितले गेले पाहिजे. बॉलिवूडमधले कलाकार याबाबत जागरुकता निर्माण करत आहेत. नैराश्यावर बोलायला हवे, असे आवर्जून सांगत आहेत. ही मंडळीसुद्धा नैराश्यातून गेली आहेत आणि त्यांनी त्याबद्दल मोकळेपणाने सांगितलेही आहे. त्यामुळे नैराश्य ही काही लपवण्यासारखी बाब नाही, ही जाणीव आता प्रबळ होत चालली आहे. हे सगळे खूप सकारात्मक आहे.

अर्थात, लोकांचा नैराश्याबद्दलचा किंवा मानसिक आरोग्याबद्दलचा सकारात्मक दृष्टिकोन नव्या बदलाची नांदी असला तरी मला असेही सांगावेसे वाटते की, प्रत्येक वेळेला बाहेरून मदत घेऊ नका. आपल्या आत डोकावण्याचा प्रयत्न करा. चांगली पुस्तके वाचा. आज वाचणे खूप आवश्यक बनले आहे. आपल्याला वाचनसंस्कृती लयाला जात असल्याचे दिसून येत आहे. ती जपली पाहिजे. वाचनामुळे आपण समृद्ध होत असतो. मला कोणत्या तरी माणसाच्या खुर्चीतच जाऊन कशाला बसायला पाहिजे किंवा कुठल्या सभागृहात जाऊनच कशाला बोलायला पाहिजे? अर्थात, तेही करा, त्यात काही वावगे नाही. पण स्वत:पासून सुरुवात करायला काय हरकत आहे? चांगले वाचा. अत्यंत संपन्न अशा संस्कृतीचा वारसा आहे आपल्याकडे. त्यामुळे जे आवडेल ते वाचा. आपल्याकडे सुरेख गाणी आहेत. ती ऐका. मराठी भाषेची श्रीमंती आणि समृद्धी थोडी अनुभवा. हीसुद्धा एक प्रकारची स्वमदतच आहे, नाही का? यामुळेही आपले समुपदेशन होत असते. आपण स्वत:च स्वत:मध्ये बदल करून बघायला काय हरकत आहे? कोणाकडे जाऊन मदत घेणे गैर आहे, असे माझे अजिबात म्हणणे नाही. मुळात आपल्याला असलेली मदतीची गरज लपवणे चूक आहे. मला गरज आहे, मी मदत घेत आहे हे म्हणण्यात काहीच चूूक किंवा वावगे नाही. हे आयुष्य खूप सुंदर आहे आणि मी ते स्वत:साठी आणि ज्यांच्यासाठी जगते आहे त्यांच्यासोबत सुंदर पद्धतीने व्यतीत केले पाहिजे.

समजा, आपल्याला आपल्या मुलाने किंवा मुलीने सांगितले की मला अमूक एक त्रास होत आहे आणि मदतीची गरज आहे, तर त्यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहायला हवे. त्याला किंवा तिला काहीतरी गंभीर आजार झाला आहे असे समजून कोणासमोर काही बोलू नकोस, गप्प बस असे अजिबात सांगू नये. उलट आपणच त्यांना मदतीचा हात द्यायला हवा. आपण स्वत:ला आणि आपल्या पाल्याला मदत करू शकते किंवा शकतो का? याचा जरूर अदमास घ्यावा. फुलाचा सुगंध फुलातूनच उगम पावतो आणि दूरपर्यंत पसरतो. त्यामुळे पहिल्यांदा स्वत: अंतर्मुख होऊन थोडा विचार करण्याची आज गरज आहे. आणखी एक मुद्दा म्हणजे माणसाने स्वत: पूर्ण विचार करून मगच कुठल्याही प्रश्नाचे उत्तर शोधायला जावे. लोक म्हणतात म्हणून किंवा लोक करतात म्हणून करायला जाऊ नये. आपल्याला समुपदेशनाची गरज आहे किंवा नाही हे आपण स्वत: ठरवायला हवे; इतरांवर अवलंबून राहू नये. आपण स्वत:शी प्रामाणिक असायला हवे.

– निशिगंधा वाड, प्रसिध्द अभिनेत्री