अंगभर लपेटलेली साडी, दोन्ही खांद्यांवर ओढून घेतलेला पदर, कमरेपर्यंत येणारे केस, जणू वीणा झंकारत असल्याची अनुभूती देणारा मंजूळ आवाज आणि अत्यंत अदबशीर वावर असणारी लता अनंताच्या प्रवासाला गेली आहे. ज्या गळ्यात दैवी सूर होता ती लता आज आपल्यात नाही. देहरूपात आपल्यात वावरून गेलेले ते सरस्वतीचे परमंगल रूप होते.
लता… झाडाच्या आधारे वाढते ती लता… नाजूक असते ती लता… अवघे आयुष्य आधार देणार्‍या वृक्षावर अवलंबून असते ती लता… पण लता या शब्दाची ही ज्ञात ओळख बदलून टाकली ती आपल्या लाडक्या लताने. या लताने वाढण्यासाठी सुरुवातीला नक्कीच कोणाचा ना कोणाचा आधार घेतला पण पुढे वस्तुस्थिती अशी झाली पुढे ते लोक तिच्या आधारे वाढले आणि नावारूपाला आले. या लतेचा विस्तार कधीच आपल्या मूळ आधारापुरता सीमित राहिला नाही तर त्याला वेढून दशांगुळे उरला. अंगभर लपेटलेली साडी, दोन्ही खांद्यांवर ओढून घेतलेला पदर, कमरेपर्यंत येणारे केस, जणू वीणा झंकारत असल्याची अनुभूती देणारा मंजूळ आवाज आणि अत्यंत अदबशीर वावर असणारी लता अनंताच्या प्रवासाला गेली आहे. ज्या गळ्यात दैवी सूर होता ती लता आज आपल्यात नाही. खरे तर लता हे केवळ नाव नाही तर एक आख्यान आहे. देहरूपात आपल्यात वावरून गेलेले ते सरस्वतीचे परमंगल रूप होते. चराचरांत भरून राहणारा तो प्रसन्न सूर होता. अर्थात, आता शरीररूपात नसली तरी सतत आपल्याजवळ राहणारी ती शारदा आहे.
लता हे असे वादळ होते की झुळूक, स्वरांचा सागर होता की निर्झर, ते क्षितिज होते की शेजार या प्रश्नांची उत्तरे कधीच मिळणार नाहीत. पारा दिसतो पण कधीच हातात येत नाही तसाच लताचा स्वर… वर्षानुवर्षे आपण तो ऐकतो, कानात साठवतो, हृदयात उतरवतो पण त्याला हात घालण्याची भल्याभल्यांची ताकद नव्हती आणि कधीही असणार नाही. याचे सोपे कारण म्हणजे प्रत्येकाचे स्वरयंत्र विधात्याने स्वत: बनवलेले नसते. दीदींचे स्वरयंत्र जणू असा साकव होता ज्यातून उतरलेल्या प्रत्येक शब्दावर, चालीवर संस्कारांची पखरण होत असे. त्यांचे उच्चारण अर्थाची डूब वाढवून जायचे. लताचा स्वर एकतारीत कधी एकटा पडला नाही तर वाद्यांच्या प्रचंड गोंगाटात कधी हरवून गेला नाही. तो नेहमीच आपली स्वतंत्र ओळख टिकवून राहिला. कारण तो स्वर अगाध होता, अनंत होता. आज दीदींनी देह ठेवला आहे. पण त्यांच्या स्वराला मरण नाही. भूपाळीपासून अंगाईगीतांपर्यंत आणि विराण्यांपासून प्रेमगीतांपर्यंत तो आपल्याला भेटत राहणार आहे. स्वरांच्या रूपाने दीदी कायमच आपल्यात राहणार आहेत.
काही प्रसंगी शब्द संपतात, ओठावर असले तरी उच्चारणे कठीण होते आणि परिस्थितीचा मूक स्वीकार करण्याखेरीज आपल्या हाती काहीही राहत नाही. भारतरत्न लता मंगेशकर यांचे या जगाचा निरोप घेऊन जाणे ही अशीच एक घटना आहे. समस्त जगाला दिपवून टाकणारा स्वर आपल्यातून निघून गेला आहे. या स्वराने जगावर अधिराज्य गाजवले होते. खरे तर या प्रचंड आव्हानात्मक आणि मोठा आवाका असणार्‍या सृष्टीवर राज्य करणे ही कठीण बाब होती. पण लतादीदींच्या स्वर्गीय स्वरांची मोहिनी अशी विलक्षण होती की त्यांनी सर्वांनाच मोहित करून टाकले. आपण सगळेच त्यांची गाणी ऐकत मोठे झालो आहोत आणि आपल्या अखेरच्या क्षणापर्यंत त्यांची गाणी आपली साथ देणार आहेत. बाबूजींबरोबर त्यांची अनेक गाणी गाजली. दीदी त्यांना फडकेसाहेब म्हणायच्या. ‘ज्योतीकलश झलके…’ हे त्या दोघांनी अजरामर करून ठेवलेले गाणे आजही आपली सकाळ प्रसन्न करून जाते. अशी असंख्य गाणी आहेत ज्यांचा साधा उल्लेख करायचा झाला तरी कैक तास सरतील. अलीकडे प्रत्यक्ष भेट होत नसली तरी फोनवर मी त्यांच्या संपर्कात होतो. चार महिन्यांपूर्वी आमचे फोनवर बोलणे झाले होते. त्यावेळी आमच्या मनमोकळ्या गप्पा झाल्या होत्या. दुर्दैवाने तेच आमचे शेवटचे संभाषण ठरले.
दीदींनी कधीच आपले विचार, आपली मते, आपली अस्मिता केंद्रे दडवून ठेवली नाहीत. त्या प्रखर राष्ट्रभक्त होत्या. त्यांची राष्ट्राप्रतीची निष्ठा वेळोवेळी दिसून आली. शिवाजी महाराजांप्रतीचा आदर आणि अपार निष्ठा तर जणू त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक भाग असल्यासारखी स्थिती होती. या सगळ्यातूनच त्यांच्या प्रगल्भ व्यक्तिमत्त्वाची ओळख होत होती. आता अशी तत्त्वनिष्ठ व्यक्तिमत्त्वे बघायला मिळणे, त्यांचे विचार ऐकायला मिळणे अवघड आहे. मध्यंतरीच बाबासाहेब पुरंदरे आपल्याला सोडून गेले. आता दीदी आपल्यात नाहीत. दिवसेंदिवस ही पोकळी वाढतीये असेच आपण म्हणू शकतो. मला दीदींचा स्नेह मिळाला. त्यांच्याशी गप्पा मारण्याचा अनेकदा योग आला. बाबूजींबरोबरच किंबहुना त्यांच्या आधी माझ्या आईशी त्यांचा परिचय होता. याच क्षेत्रात असल्यामुळे दोघी एकमेकींना चांगल्या ओळखत होत्या. चाळीसच्या त्या दशकात त्यांचा घनिष्ट संबंध होता. त्या माझ्या लग्नाला आवर्जून उपस्थित राहिल्या होत्या. मला अजूनही आठवतेय, त्या दिवशी त्यांचा उपास होता. मात्र उपास सोडून त्यांनी भोजन घेतले होते. आता त्या फक्त आठवणी राहिल्या आहेत. मला त्यांच्याबरोबर काम करण्याची संधी मिळाली नाही. त्यांनी माझे एखादे गाणे म्हणावे, ही इच्छा अखेरपर्यंत अपूर्णच राहिली. पण तरीही त्यांच्या असंख्य गाण्यांनी मला समृद्ध केले. त्यांचे जगावर अपरिमीत उपकार आहेत. त्याचे स्मरण ठेवणेच आता आपल्या हातात आहे.
आधी उल्लेख केल्याप्रमाणे बाबूजींची अनेक सुंदर गाणी लतादीदींनी अप्रतिम स्वरांद्वारे रसिकांपर्यंत पोहोचवली. ‘सजनी’ या चित्रपटातले ‘किस्मत का नही दोष सावरे, दोष नही इन्सानका’ हे गाणे दीदींनी बाबूजींबरोबर गायले. ‘रत्नघर’ हा बाबूजींचा चित्रपट. त्यातली अप्रतिम गाणी दीदींनी आपल्या सुरांनी आणखी फुलवली. पण काही कारणाने हा चित्रपट प्रदर्शित झाला नाही. ‘बांध प्रित फुलोरा’सारखी गोड गाणी लतादीदींच्या स्वरांनी आणखी अवीट ठरवली. ‘शेवग्याच्या शेंगा’ या चित्रपटातले ‘इच्छा देवाची सुख देवासी मागावे’ हे गाणे अविस्मरणीय ठरले. ‘स्वररत्न’ पुरस्कार मिळाला त्यावेळी लतादीदी कार्यक्रमाच्या प्रमुख पाहुण्या होत्या. त्यावेळी त्या म्हणाल्या होत्या, ‘फडकेसाहेबांची अनेक सुंदर गाणी मी गायली आहेत. आता श्रीधरचे गाणे गायला आवडेल.’ ही विनयशीलता नतमस्तक करायला लावणारी होती. लतादीदी संगीतकार सांगेल तसे गायच्या. एवढेच नव्हे तर काहीवेळा त्यात बदलही सुचवायच्या. त्यांच्या गायनातल्या जागा कळीदार असायच्या. शास्त्रीय संगीत असो वा भावगीत, प्रेमगीत असो वा विरहगीत त्यांच्या सुरावटीतून तो तो भाव नेमकेपणाने प्रतीत होत असे. आवाजातले इतके वैविध्य क्वचितच पाहायला मिळते. आपल्या स्वरांच्या शक्तीने, गायकीने लतादीदींनी चित्रपटसृष्टीवर सुरांचे राज्य निर्माण केले. म्हणूनच आता हे राज्य उदास, ओसाड झाल्याची भावना आणि त्याची तीव्र वेदना दाटून येत आहे.
