शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्याची गरज नव्याने समजली असल्यामुळे 21 जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिवस यंदा अधिक उत्साह आणि सजगतेने साजरा होईल यात शंका नाही. देशातच नव्हे तर विदेशामध्येही योगाभ्यासाचा प्रसार होणे ही भारतासाठी निश्चितच गौरवाची बाब असून यायोगे अवघे विश्व भारताच्या पुरातन संस्कृतीशी जोडले जात आहे.
दोन-सव्वादोन वर्षांपूर्वी करोनाची लाट आली. त्याची तीन आवर्तनेही झाली. या लाटेच्या तडाख्यात उद्ध्वस्त झालेली अनेक घरे आजही चाचपडत जगण्याचा प्रयत्न करत आहेत. गमावलेले लोक परत येणे शक्य नसले तरी त्या आघातातून धडा घेत जगण्याचा नवा, निरामय अर्थ समजलेले सुजाण नागरिक आरोग्य रक्षणासाठी आपल्या प्राचीन परंपरेकडे वळत आहेत. योगाभ्यास करणार्‍यांची संख्या वाढत आहे. योगगुरूंकडून प्रत्यक्ष धडे घेणे शक्य नसले तरी ऑनलाईन पद्धतीने योगासने करणार्‍यांचे प्रमाण लक्षणीय आहे. थोडक्यात, करोनाची आपत्ती ही इष्टापत्ती समजून काहींनी आपल्या विस्कळीत जीवशैलीला आकार देण्याचा, योगाभ्यासाच्या सूत्रामध्ये दिवस बांधण्याचा प्रयत्न केला आहे. या सकारात्मक परिस्थितीमध्ये साजरा होणारा यंदाचा आंतरराष्ट्रीय योग दिवस निश्चितच महत्त्वपूर्ण म्हणायला हवा. विशेषत: करोनाची चौथी लाट येण्याचे संकेत मिळत असताना याचे महत्त्व नव्याने जाणून घेण्याची गरज आहे.
साथीच्या आजाराला अथवा कोणत्याही अस्वास्थ्याला रोगप्रतिकारक क्षमता कमी असणारे लवकर बळी पडू शकतात. म्हणूनच आपण रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यावर भर द्यायला हवा. प्राणायाम, भस्रिका, कपालभाती, अनुलोम-विलोम, भ्रामरी आणि उद्गिथ यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारक क्षमता वाढते. यासोबतच अश्वगंधा, शतावरी, आवळा, कोरफड, तुळस आदी औषधी वनस्पतींमुळेही शरीराची आजारांशी, जंतूंशी लढण्याची क्षमता वाढते. कपालभाती, मंडुकासन, उत्तानपादासन, पवनमुक्तासन, वक्रासनामुळेही लाभ मिळू शकतात. त्यातही प्राणायाम, कपालभाती, अनुलोम-विलोमसारखे श्वसनाशी संबंधित व्यायाम मधुमेहींना करोनाविरोधात संरक्षणात्मक कवच देऊ शकतात. हृदय रुग्णांनी अनुलोम-विलोम, भ्रामरी, उद्गिथ केल्यास अनेक लाभ मिळू शकतात. करोनामुळे होणार्‍या मृत्यूंचे विश्लेषण केल्यास मधुमेही, हृदयरोगी, अस्थमाग्रस्त तसेच रोगप्रतिकारक शक्तीचा अभाव असणार्‍यांची संख्या अधिक असल्याचे लक्षात येते. मात्र असे रुग्ण योगा आणि आयुर्वेदाच्या माध्यमातून स्वत:चा बचाव करू शकतात.
योगासने केल्यामुळे बर्‍याच आजारांपासून बचाव होऊ शकतो. मात्र प्राणायाम हा रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्याचा सर्वात प्रभावी उपाय आहे. प्राणायाम हा अत्यंत सोपा व्यायाम प्रकार आहे. कोणत्याही वयोगटातील व्यक्ती प्राणायाम करू शकते. यासाठी फार तयारी करावी लागत नाही. सतरंजी किंवा चटईवर बसून शांतपणे प्राणायाम करता येईल. इतकेच नाही तर खुर्चीवर बसून किंवा चालता-फिरतानाही प्राणायाम करता येते. प्राणायामाने श्वसन संस्था बळकट होते. शरीरातली प्राणवायूची पातळी वाढायला मदत होते. प्राणायामाच्या लाभांबाबतही आम्ही बरेच संशोधन केले आहे. दररोज सकाळी उठल्यानंतर दोन ते पाच मिनिटे प्राणायाम, दोन मिनिटे भस्रिका प्राणायाम, प्रत्येकी पाच मिनिटे कपालभाती आणि अनुलोम-विलोम केल्यास शरीराची शक्ती वाढू शकेल. अनुलोम-विलोम हृदय, मेंदू तसेच मज्जासंस्थेसाठी प्राणायाम सर्वोत्तम आहे.
तुम्ही आजवर कधीही योगा, प्राणायाम केला नसला तरी काळजी करू नका. योगाचे लाभ मिळायला बराच काळ लागेल, हा समजही चुकीचा आहे. प्राणायाम सुरू केल्यानंतर सकारात्मक प्रभाव त्वरित दिसू लागतो. श्वसनसंस्थेशी संबंधित आजार प्राणायामाने दूर करता येतात. कोणताही विषाणू आपल्या श्वसनसंस्थेवर हल्ला चढवत असताना धोका टाळण्यासाठी प्राणायाम सुरू करता येईल. भस्रिका, कपालभाती, अनुलोम-विलोम, भ्रामरी, उद्गिथ, शीतली आणि शीतकारी हे प्राणायामाचे सात प्रकार आहेत. हे प्राणायाम दररोज केल्यास नक्कीच संरक्षण मिळेल. प्राणायामामुळे शरीरातल्या प्लेटलेटस्चे संतुलन साधले जाते. यासोबतच हार्मोन्सही संतुलित होतात. तुम्हाला प्राणायामचे असंख्य लाभ मिळतात.
योगाबद्दल सांगायचे तर हा आपल्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग व्हायला हवा. योगामुळे काय होत नाही? नियमित योगासने केल्यास विविध आजारांना प्रतिबंध घालता येतो. इतकेच नाही तर आजार बरा करण्याची क्षमता योगामध्ये आहे. यामुळे शारीरिकच नाही तर मानसिक आजारही दूर होऊ शकतात. योगामुळे तुमचे आत्मबल, मनोबल, शरीरबल आणि बुद्धिबल वाढते. आयुष्यातली अशक्य वाटणारी उद्दिष्टे साध्य करण्याचे बळही योगामुळे मिळते. रुग्णांसाठी योग एक उपचारपद्धती आहे तर सर्वसामान्यांसाठी योग ही जीवनशैली आहे. तुम्हाला वजन कमी करायचे असेल तर योगाभ्यास सुरू करा. उच्च रक्तदाबाची औषधे कायमची बंद करायची इच्छा असेल तर योग सुरू करा. याहीपुढे जाऊन मी म्हणेन की रोगमुक्त, व्यसनमुक्त, औषधमुक्त व्यभिचार-दुराचारमुक्त समाजाच्या निर्मितीसाठी योगाचा आधार घ्यायला हवा. रोगमुक्त आयुष्य हा योगामुळे मिळणारा प्राथमिक लाभ आहे.
अधिक विस्ताराने सांगायचे तर आपली सूर्यमाला या प्रचंड मोठ्या ब्रह्मांडाचा एक छोटासा भाग आहे. आपल्या आकाशगंगेत 40 हजार कोटी सूर्य आहेत. इतकेच नाही, अशा जवळपास दोन लाख कोटी आकाशगंगा आहेत. आपल्या शरीरातल्या छोट्यातल्या छोट्या पेशीमध्ये एका सेकंदात काही लाख प्रकारच्या क्रिया, प्रक्रिया सुरू असतात. हे सगळे रहस्यमय आहे. हे रहस्यमय जग समजून घेण्याचा एक मार्ग म्हणजे योग. योग ही जीवन आणि जगातली गहिरे सत्य जाणून घेण्याची एक प्रक्रिया आहे. शरीरापासून सुरू होणारा योगाचा प्रवास पुढे मन, प्राण, आत्मा आणि परमात्म्यापर्यंत जाऊन पोहोचतो. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक पैलू आहेत. यापैकी एक शारीरिक तर दुसरा मानसिक आहे. तिसरा पैलू आध्यात्मिक आणि आपल्या आत्म्याशी जोडला आहे. हे आपल्या चेतनेचे बहुविध पैलू आहेत. आपले शरीर कोणत्याही रहस्यापेक्षा कमी नाही. झोपेत असतानाही शरीरातला प्रत्येक अवयव आपले कार्य करत असतो. हे सगळे कसे काय घडते, असा प्रश्न आपल्याला पडत असतो.
आपले शरीर निरोगी असणे सर्वाधिक महत्त्वाचे आहे. करोनामुळे आपल्याला निरोगी शरीराचे महत्त्व लक्षात आले आहे. जगातल्या मोठ्यातल्या मोठ्या, यशस्वी व्यक्तीच्या निरोगी असण्याला जास्त महत्त्व आहे. व्यक्ती कितीही यशस्वी, श्रीमंत असेल, तिने विश्वविजय मिळवला असेल, मात्र शरीर साथ देत नसेल तर या सगळ्या वैभवाचा काहीच लाभ होत नाही. अशा व्यक्तीला कॅन्सर झाला किंवा मूत्रपिंड, यकृत निकामी झाले, हृदयविकाराचा झटका आला तर? म्हणूनच सर्वात आधी आपल्या शरीराकडे लक्ष द्यायला हवे. प्रत्येकाने निरोगी राहायला हवे, अशी माझी इच्छा आहे. तुम्ही बारीक असा वा स्थूल, निरोगी राहणे गरजेचे आहे. योगामुळे शरीर निरोगी राहायला मदत होतेच, मात्र त्याहीपलीकडे आपले मन निरोगी राहते. मनुष्य हा बुद्धिजीवी प्राणी आहे. आपल्या मेंदूची क्षमता प्रचंड आहे. मेंदूच्या विकासात योग अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतो. योगा आपली बौद्धिक चेतना जागवतो. आपल्या हुशारीला नवी धार चढते. चंचल मनाला नियंत्रणात ठेवण्यासाठी योगा करायला हवा. सध्याच्या शारीरिक स्वास्थ्यासोबतच मानसिक स्वास्थ्य बिघडण्याच्या काळात योगसाधनाच योग्य मार्गावर नेऊ शकते.
