सध्या जगातील काही देशांत मंकीपॉक्स या विषाणूचा संसर्ग झालेले रुग्ण सापडत आहेत. हा विषाणू प्रामुख्याने मध्य आफ्रिका आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये आढळतो. परंतु आता सापडलेल्या रुग्णांंनी कोणत्याही कारणाने आफ्रिकन देशांमध्ये प्रवास केला नव्हता. याचाच अर्थ काही ठिकाणी याचा सामूहिक संसर्ग झालेला असण्याची शक्यता दिसून येत आहे. भारतामध्ये सध्या या विषाणूमुळे संसर्ग झालेला एकही रुग्ण नसून आपण घाबरून जाण्याची गरज नाही. मात्र सरकारी आरोग्य यंत्रणेने इतर देशांमधील वाढत्या रुग्णसंख्येचा विचार करून निर्णय घेण्याची गरज आहे.
कोविडचा 2020 पासून चालू असलेला ऊन-सावलीचा खेळ आता जवळपास संपत आला आहे आणि जग पुन्हा नवीन आशेने सुरुवात करत आहे. पण सध्या जगातील काही देशांत मंकीपॉक्स या विषाणूचा संसर्ग झालेले रुग्ण सापडले आहेत. हा विषाणू प्रामुख्याने मध्य आफ्रिका आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये आढळतो. 1958 मध्ये माकडांमध्ये आणि 1970 मध्ये मानवामध्ये प्रथम हा विषाणू सापडला. 1970 ते 1986 दरम्यान मानवामध्ये या विषाणूचा संसर्ग झालेली 400हून अधिक प्रकरणे नोंदवली गेली. संसर्गाचा प्राथमिक मार्ग संक्रमित प्राणी किंवा त्यांच्या शरीरातील द्रवांशी संपर्क असल्याचे मानले जाते.
विषाणूचा प्रसार आणि संसर्ग
हा विषाणू प्राण्यांपासून माणसात आणि माणसाकडून पुन्हा इतर माणसात पसरू शकतो. प्राण्याच्या चाव्याद्वारे किंवा संक्रमित प्राण्याच्या शरीरातील द्रव्यांशी थेट संपर्क साधून प्राण्यापासून माणसाला संसर्ग होऊ शकतो. हा विषाणू एखाद्या संक्रमित व्यक्तीच्या शरीरातील द्रवपदार्थातून थेंबाच्या श्वासोच्छ्वासाद्वारे आणि फोमाईटस् (स्पर्श करण्यायोग्य पृष्ठभाग) यांच्या संपर्काद्वारे माणसापासून माणसात पसरू शकतो. मानवी मंकीपॉक्स हा मंकीपॉक्स विषाणू, ऑर्थोपॉक्स विषाणू आणि व्हेरिओला विषाणू (स्मॉलपॉक्स) यांचा जवळचा नातेवाईक किंवा त्यांच्याशी साधर्म्य असलेला विषाणू आहे. याचा इन्क्युबेशन कालावधी 10 ते 14 दिवसांच्या दरम्यान असतो. या विषाणूचा संसर्ग झाल्यानंतर लक्षणांमध्ये लिम्फ नोडस्ची सूज म्हणजेच टॉन्सिल्स किंवा जिथे आपल्या प्रतिकारशक्तीच्या पेशी असतात अशा जागेची सूज, स्नायू दुखणे, डोकेदुखी, ताप, पुरळ उठणे यांचा समावेश होतो.
मंकीपॉक्सचे मानव ते मानव संक्रमण चांगल्या प्रकारे अभ्यासले गेले आहे. या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, या विषाणूचा संसर्ग मुखत्वेकरून मोठ्या प्रमाणावर विषाणूच्या परिणामी जखम झालेल्या लोकांच्या त्वचेद्वारे इतर व्यक्तींमध्ये पसरतो. जर एखाद्या संक्रमित व्यक्तीच्या तोंडात दीर्घकाळापर्यंत जखमा झालेल्या असतील आणि अशा व्यक्तीच्या श्वसनाच्या थेंबाद्वारेदेखील विषाणू इतर व्यक्तींच्या शरीरात प्रवेश करू शकतो. तुटलेली त्वचा (जरी दिसत नसला तरीही), श्वसनमार्गातून किंवा श्लेष्मल त्वचा (डोळे, नाक किंवा तोंड) द्वारे हा विषाणू शरीरात प्रवेश करतो. व्यक्ती ते व्यक्ती या विषाणूचा संसर्ग होणे असामान्य आहे; परंतु खालील घटकांद्वारे याचा संसर्ग होऊ शकतो…
संक्रमित व्यक्तीने वापरलेले कपडे किंवा तागाचे (जसे की बेडिंग किंवा टॉवेल) संपर्क, मंकीपॉक्स संसर्गित व्यक्तीच्या त्वचेच्या जखमा किंवा स्कॅब्सचा थेट संपर्क, मंकीपॉक्स संसर्गित रुग्णाच्या शरीरावर पुरळ असलेल्या व्यक्तीला खोकला किंवा शिंकणे. या विषाणूचा संसर्ग झाल्यानंतर काही दिवसांत रुग्णाला ताप येतो. ताप दिसू लागल्यानंतर एक ते पाच दिवसांच्या आत पुरळ उठते. बहुतेकदा याची सुरुवात चेहर्‍यापासून होते आणि नंतर शरीराच्या इतर भागात पसरते. पुरळ बदलते आणि शेवटी स्कॅब तयार होण्याआधी वेगवेगळ्या टप्प्यांतून जाते जे नंतर पडते. मंकीपॉक्सचे निदान कठीण असू शकते आणि ते सहसा चिकनपॉक्स (कांजिण्या) सारखे भासते. मंकीपॉक्सचे निश्चित निदान करण्यासाठी आरोग्य व्यावसायिकांकडून मूल्यांकन आणि तज्ज्ञ प्रयोगशाळेत विशिष्ट चाचणी आवश्यक असते.
मंकीपॉक्स उपचार आणि लसी
मंकीपॉक्सचा उपचार प्रामुख्याने आश्वासक असतो. हा आजार सामान्यतः सौम्य असतो आणि संसर्ग झालेल्यांपैकी बहुतेक रुग्ण उपचाराशिवाय काही आठवड्यांत बरे होतात. मंकीपॉक्सच्या प्रादुर्भावावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी स्मॉलपॉक्स लस, सिडोफोव्हिर आणि टेकोविरीमेटचा वापर केला जाऊ शकतो. स्मॉलपॉक्स विरुद्ध लसीकरणाचा उपयोग हा संसर्ग होण्यापूर्वी किंवा संसर्ग झाल्यानंतर पण दोन्हीसाठी केला जाऊ शकतो आणि ही लस मंकीपॉक्स रोखण्यासाठी 85 टक्क्यांपर्यंत प्रभावी आहे. लहानपणी स्मॉलपॉक्स विरुद्ध लसीकरण केलेल्या लोकांना सौम्य रोगाचा अनुभव येऊ शकतो. ब्रिन्सीडोफोव्हिर आणि टेकोविरीमॅट या दोन तोंडी औषधांना स्मॉलपॉक्सच्या उपचारासाठी मान्यता देण्यात आली आहे आणि याच औषधांनी प्राण्यांमध्ये मंकीपॉक्सच्या विरुद्ध परिणामकारकता दर्शवली आहे. शास्त्रज्ञांना मंकीपॉक्ससाठी संभाव्य अँटिव्हायरल उपचार सापडले आहेत. इंग्लंडमधील शास्त्रज्ञांच्या एका समूहाने नुकत्याच केलेल्या संशोधनानुसार ज्या रुग्णावर स्मपॉक्ससाठी डिझाईन केलेल्या दोन अँटिव्हायरलपैकी एकाने उपचार केल्यावर लक्षणे कमी झाली होती. या शास्त्रज्ञांच्या मते, हा रोग कोविडपेक्षा खूपच कमी धोकादायक आहे. मंकीपॉक्सचा विषाणू स्मॉलपॉक्सला कारणीभूत असलेल्या विषाणूशी जवळचा संबंध असल्याने, स्मॉलपॉक्स लसदेखील लोकांना मंकीपॉक्स होण्यापासून वाचवू शकते.
जागतिक परिस्थिती
आतापर्यंत 20 देशांमध्ये मंकीपॉक्सची प्रकरणे नोंदवली गेली आहेत. यामध्ये अमेरिका, इंग्लंड, ऑस्ट्रेलिया, ऑस्ट्रिया, बेल्जियम, डेन्मार्क, फिनलंड, फ्रान्स आणि इटलीमध्ये संक्रमणाची पुष्टी झाली आहे. सध्या या विष्णूमळे संसर्गित झालेल्या लोकांची संख्या वाढत असून, मुखत्वेकरून युरोपियन देश, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि काही अरेबियन देशांमध्ये याचा संसर्ग दिसून आला आहे. आफ्रिकेबाहेर आता या मंकीपॉक्स रुग्णांची 237 संशयित प्रकरणे समोर आली आहेत आणि जगभरातील आरोग्य अधिकार्‍यांनी विषाणूंवर नियंत्रण ठेवण्याची योजना जाहीर केली आहे. फ्रान्समध्ये या संसर्गाची तीन प्रकरणे आढळली आहेत, फ्रान्स सरकारच्या आरोग्य मंत्रालयाने अलीकडेच वृद्ध आणि प्रौढांसाठी लक्ष्यित लसीकरण मोहीम जाहीर केली आहे. तिथले अधिकारी अशी शिफारस करतात की, लस संसर्गाच्या चार दिवसांच्या आत द्यावी; परंतु आवश्यक असल्यास 14 दिवसांपर्यंत दिली तरी चालते. इंग्लंडमध्ये अधिकार्‍यांनी नुकतेच जाहीर केले की, व्हायरसची आणखी 14 प्रकरणे आढळून आली आहेत. यामुळे युकेमध्ये एकूण प्रकरणांची संख्या 71 वर पोहोचली आहे.
मंकीपॉक्स सहसा मध्य किंवा पश्चिम आफ्रिकेच्या प्रवासाशी संबंधित आहे; परंतु या काही देशांमध्ये सापडलेल्या रुग्णांंनी कोणत्याही कारणाने आफ्रिकन देशांमध्ये प्रवास केला नव्हता. याचाच अर्थ काही ठिकाणी याचा सामूहिक संसर्ग झालेला असण्याची शक्यता दिसून येत आहे. भारतामध्ये सध्या या विषाणूमुळे संसर्ग झालेला एकही रुग्ण नसून आपण घाबरून जाण्याची गरज नाही. मात्र सरकारी आरोग्य यंत्रणेने इतर देशांमधील वाढत्या रुग्णसंख्येचा विचार करून निर्णय घेण्याची गरज आहे.
(लेखक ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी, इंग्लंड येथील मेडिकल सायन्स डिव्हिजनमध्ये वरिष्ठ शास्त्रज्ञ म्हणून कार्यरत आहेत.)
