काय आहे नवरात्रीतील नऊ दिवसांचे महत्त्व ?

दुर्गा माता आणि महिषासुर यांच्यात झालेल्या युद्धाशी संबंधित हा सण आहे. यावेळी वाईटावर चांगल्याचा विजय साजरा केला जातो. हे नऊ दिवस देवी दुर्गा आणि तिच्या नऊ अवतारांना नवदुर्गाला समर्पित आहेत.

दिवस पहिला- प्रतिपदा म्हणून ओळखला जाणारा हा दिवस शैलपुत्री या पार्वतीच्या अवताराशी संबंधित आहे. या रूपातच दुर्गा शिवाची पत्नी म्हणून पुजली जाते. ही देवी उजव्या हातात त्रिशूळ आणि डाव्या हातात कमळ घेऊन बैल, नंदीवर स्वार होत असल्याचे चित्रित केले आहे. शैलपुत्री हा महाकालीचा प्रत्यक्ष अवतार मानला जातो. या दिवसाचा रंग पिवळा आहे, जो कृती आणि उत्साह दर्शवतो. ही देवी सतीचा (शिवाची पहिली पत्नी, जी नंतर पार्वती म्हणून पुनर्जन्म घेते) पुनर्जन्म मानली जाते आणि तिला हेमावती म्हणून देखील ओळखले जाते.

दिवस दुसरा – द्वितीयेला पार्वतीचा आणखी एक अवतार असलेल्या ब्रह्मचारिणीची पूजा केली जाते. या रूपात पार्वती योगिनी बनली होती. हा तिचा अविवाहित अवतार आहे. ब्रह्मचारिणीची पूजा मुक्ती किंवा मोक्ष तसेच शांती आणि समृद्धीसाठी केली जाते. अनवाणी पायांनी चालणारी आणि हातात जपमाला आणि कमंडला धरणारी ही देवी आनंद आणि शांततेचे प्रतीक आहे. हिरवा हा या दिवसाचा रंग आहे. शांतता दर्शविणारा केशरी रंग कधी कधी वापरला जातो जेणेकरून सर्वत्र ऊर्जा वाहते.

दिवस तिसरा – चंद्रघटाच्या पूजेचे स्मरण करते. शिवाशी लग्न केल्यानंतर, पार्वतीने तिच्या कपाळाला अर्धचंद्राने (अर्धचंद्र) सजवले होते, म्हणून हे नाव आहे. ती सौंदर्याची मूर्ती आहे आणि शौर्याचे प्रतीक आहे. राखाडी हा तिसर्‍या दिवसाचा रंग आहे, जो एक चैतन्यशील रंग आहे.

दिवस चौथा – चतुर्थीला कुष्मांडा देवीची पूजा केली जाते. विश्वाची सर्जनशील शक्ती मानली जाणारी, कुष्मांडा पृथ्वीवरील वनस्पतींच्या संपत्तीशी संबंधित आहे आणि म्हणूनच, दिवसाचा रंग केशरी आहे. तिला आठ हात असून वाघावर बसलेले दाखवले आहे.

दिवस पाचवा- स्कंदमाता ही पंचमीला पुजली जाणारी देवी, स्कंद किंवा कार्तिकेयची आई आहे. पांढरा रंग आईच्या बदलत्या शक्तीचे प्रतीक आहे जेव्हा तिचे मूल धोक्याचा सामना करते. ती एका भयंकर सिंहावर स्वार होत, चार हात असलेली आणि तिच्या बाळाला हातात घेतलेली दाखवली आहे.

दिवस सहावा- कात्यायन ऋषींच्या पोटी जन्मलेली, ही देवी दुर्गेचा अवतार आहे आणि ती लाल रंगाने दर्शविलेले धैर्य दाखवते. योद्धा देवी म्हणून ओळखली जाणारी कात्यायनी ही देवीच्या सर्वात हिंसक रूपांपैकी एक मानली जाते. या अवतारात कात्यायनी सिंहावर स्वार होते आणि तिला चार हात आहेत. ती पार्वती, महालक्ष्मी, महासरस्वती यांचे रूप आहे. ती षष्ठीला पुजली जाते. पूर्व भारतात या दिवशी महाषष्ठी साजरी केली जाते आणि शारदीय दुर्गा पूजा सुरू होते.

दिवस सातवा – देवी दुर्गेचे सर्वात उग्र रूप मानले जाणारी कालरात्री सप्तमीला पूजनीय आहे. असे मानले जाते की पार्वतीने शुंंभ आणि निशुंभ या राक्षसांना मारण्यासाठी तिची फिकट त्वचा काढली होती. दिवसाचा रंग शाही निळा आहे. देवी लाल रंगाच्या पोषाखात किंवा वाघाच्या कातडीचा पोषाखात दिसते आणि तिच्या अग्निमय डोळ्यांमध्ये खूप क्रोध आहे आणि तिची त्वचा काळी पडते. लाल रंग प्रार्थनेचे चित्रण करतो आणि भक्तांना आश्वासन देतो की देवी त्यांना हानीपासून वाचवेल. ती सप्तमीला (सातव्या दिवशी) पुजली जाते. पूर्व भारतात या दिवशी महासप्तमी साजरी केली जाते.

दिवस आठवा – महागौरी हे बुद्धिमत्ता आणि शांतीचे प्रतीक आहे. असे मानले जाते, की जेव्हा कालरात्रीने गंगा नदीत स्नान केले तेव्हा तिचा रंग खुलला होता. या दिवसाशी संबंधित रंग गुलाबी आहे जो आशावाद दर्शवतो. ती अष्टमीला (आठव्या दिवशी) पुजली जाते. पूर्व भारतात या दिवशी महाअष्टमी साजरी केली जाते आणि त्याची सुरुवात पुष्पांजली, कुमारी पूजा इत्यादी कार्यक्रमांनी होते. ही एक अतिशय महत्वाची तिथी आहे. हा दिवस चंडीच्या महिषासुर मर्दिनी रूपाचा जन्म दिवस मानला जातो.

दिवस नववा – नवमी म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या उत्सवाच्या शेवटच्या दिवशी लोक सिद्धिधात्रीची प्रार्थना करतात. कमळावर बसलेल्या या देवीकडे सर्व प्रकारच्या सिद्धी आहेत असे मानले जाते. देवीला चार हात आहेत आणि तिला महालक्ष्मी म्हणूनही ओळखले जाते. या दिवसाचा जांभळा रंग निसर्गाच्या सौंदर्याची प्रशंसा करतो. सिद्धिदात्री ही भगवान शिवाची पत्नी पार्वती आहे. सिद्धिधात्रीला शिव आणि शक्तीचे अर्धनारीश्वर रूप म्हणूनही पाहिले जाते. असे मानले जाते की भगवान शिवाच्या शरीराची एक बाजू देवी सिद्धिदात्री आहे. त्यामुळे त्याला अर्धनारीश्वर या नावानेही ओळखले जाते. वैदिक शास्त्रानुसार या देवीची उपासना करून भगवान शिवाने सर्व सिद्धी प्राप्त केल्या.

विजयादशमी – आश्विन शुद्ध दशमीला विजयादशमी असे म्हणतात. चामुंडा देवीने महिषासुराशी युद्ध करून दसर्‍याच्या दिवशी त्याचा वध केला अशी कथा आहे. दसर्‍याला पौराणिक व ऐतिहासिक महत्त्वही आहे. म्हणून त्याला नवरात्राच्या समाप्तीचा दिवस असेही म्हणतात. साडेतीन मुहूर्तातील तो एक मुहूर्त समजला जातो. या दिवशी सीमोल्लंघन, शमीपूजन, अपराजिता पूजा व शस्त्रपूजा ही चार कृत्ये करावयाची असतात. दसरा हा सण विजयाचे प्रतीक म्हणून त्याला विजयादशमी असेही म्हणतात. रामाने नऊ दिवस उपवास करून शक्तीची म्हणजे देवीची उपासना केली आणि त्या देवीच्या उपासनेने शक्ती निर्माण झाली म्हणून रामाने रावणाचा वध केला. रामाला विजय मिळाला म्हणून या सणाला विजयादशमी असे म्हणतात. या दिवशी भारतात ठिकठिकाणी रावण प्रतिमेचे दहन करण्याची प्रथा आहे.