देशात नुकतीच घडलेली हत्येची प्रकरणे विकृत मनोवृत्तीची निदर्शक आहेत. मुळाशी जाऊन विचार करता नकार पचवता न येणे आणि हिंसेबाबत फारसे गांभीर्य न उरणे याचा हा परिपाक आहे. मानसिक आजारांनी ग्रस्त व्यक्तीच्या हातून अशा घटना सर्रास घडतात. त्या टाळण्यासाठी संवाद, सुसंस्कार आणि संवेदनक्षमतेची गरज असून त्यांची पेरणी कुटुंबातून व्हायला हवी.
डॉ. रोहन जहागिरदार, प्रख्यात मानसोपचारतज्ज्ञ
दिल्लीतील गीता कॉलनीतील, मुंबईतील लालबागमधील घटना, श्रद्धा वालकर, दर्शना पवार अशा घटनांची संख्या वाढत चालल्या असल्या तरी त्याकडे सामूहिकरीत्या पाहणे योग्य ठरणार नाही किंवा असा काहीतरी ट्रेंडच आला आहे, असेही म्हणता येणार नाही. कारण मुळात या सर्व घटनांमध्ये काही साम्यस्थळे असली तरी प्रत्येक प्रकरण वेगळे आहे. हिंसा करणार्‍या व्यक्तीही वेगवेगळ्या आहेत. एक गोष्ट स्पष्ट आहे की, अशा प्रकारची निर्घृण कृत्ये करणे ही एक विकृती आहे. त्यामुळे अमानुषपणाने एखाद्याचा जीव संपवण्याचा प्रयत्न करणार्‍या व्यक्तींमध्ये काही स्वभावदोष होते का, काही आजार होते का हे सर्वप्रथम पाहणे गरजेचे ठरते. दुसरी गोष्ट म्हणजे या सर्व घटनांचा लसावी काढून त्याकडे पुरुषप्रधानतेच्या चष्म्यातून पाहणे योग्य ठरणार नाही. अशा घटनांकडे मानसशास्रीय दृष्टिकोनातून पाहणे अधिक महत्त्वाचे आहे.
आपल्या मनासारख्या घटना न घडणे, नकार पत्करावा लागणे या गोष्टींना अतिशय वेगळ्या पद्धतीने, हिंसकरीत्या प्रतिसाद देणे ही विकृती आहे. बरेचदा अशी कृत्ये करताना त्याच्या वैयक्तिक, सामाजिक परिणामांची, कायद्याची जाणीव नसते; तर काहीवेळा जाणीव असूनही असे हिंसात्मक पाऊल उचलले जाते. जाणीव असताना अशी कृत्ये घडल्यास त्याला सायकोपॅथ किंवा सोशोपॅथ म्हटले जाते. कल्पना नसताना अशी कृती घडल्यास त्याला इम्पलसिव्ह म्हटले जाते. म्हणजेच घडलेल्या घटनेमुळे धक्का बसून रागावर किंवा भावनांवर नियंत्रणच न राहणे. अनेकदा अशा स्थितीत कृती घडून गेल्यानंतर सदर व्यक्तींमध्ये पश्चात्तापाची भावनाही दिसून येते. पण तोपर्यंत बराच उशीर झालेला असतो.
लहान वयापासून वर्तनातला दोष दुर्लक्षिला गेल्यामुळे, प्रोत्साहन मिळत गेल्यामुळे किंवा त्याबाबत कधी कुणी समज न दिल्यामुळे असे दोष वाढत जातात. यासाठी अनेक वर्षे लागतात. पण एकदा ते स्वभावात रूढ झाले की त्यातून अनेक गैरप्रकार घडतात. स्वभावदोष हे अनेक प्रकारचे असतात. अशा घटनांमध्ये दिसणार्‍या स्वभावदोषांना पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर्स म्हटले जाते. त्यामध्ये प्रामुख्याने अँटी सोशल पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर (एएसपीडी), बॉर्डरलाईन पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर (बीपीडी), हिस्टॉरिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर आणि नार्किसिस्टीक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर हे चार प्रमुख प्रकार असून सामान्यतः अशा हिंसक घटनांमध्ये या आजारांचे रुग्ण अधिक सक्रिय दिसतात. अँटी सोशल म्हणजे समाजविरोधक, बॉर्डरलाईन म्हणजे भावानिक आणि मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थ असणारे, नार्किसिस्टीक म्हणजे सदैव मीच बरोबर, तुम्ही चूक असे मानणारे लोक. हिस्टॉरीक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर ही समस्या प्रामुख्याने स्रियांमध्ये दिसून येते. यामध्ये नाटकीय पद्धतीने परिस्थिती मांडणे आणि त्याचा फायदा घेण्यासाठी लोकांना त्रास देणे अशी विचित्र मनोवस्था असते. सर्व डिसऑर्डरमुळे घडणार्‍या हिंसा, आक्रमकता यांसारख्या क्रियांचे दोन प्रकार असतात.
एक म्हणजे इतरांवर हिंसा करणे आणि दुसरे म्हणजे नकार पचवता न आल्यामुळे निर्माण झालेला राग व्यक्त करता न आल्यास स्वतःला इजा करून घेणे. हे सर्व स्वभावदोष असून त्याबाबत संपूर्ण समाजाला दोषी ठरवणे चुकीचे ठरेल. कारण तो त्या व्यक्तीचा मनोविकार आहे. समाजाचा विचार करता बदलत्या काळाबरोबर सामाजिक बदल होत आहेत, हे नाकारता येणार नाही. ते थांबवणे आपल्या हातात नसते. त्याऐवजी आपल्या हातात असणार्‍या गोष्टी करता येतील. यामध्ये मुलांमध्ये मूल्यांची, संस्कारांची रुजवणूक सर्वात महत्त्वाची आहे. त्याचबरोबर बदललेल्या परिस्थितीत स्वतःला कसे जपायचे याची काळजी प्रत्येकजण घेऊ शकतो. विक्षिप्तपणा, विचित्रपणा हा एकाएकी समोर येत नाही. त्याची काहीतरी लक्षणे दिसत असतात. त्यामुळे मैत्री करताना, संबंध ठेवताना ते आपल्यासाठी सपोर्ट सिस्टीम ठरणारे आहेत की आपले नुकसान करणारे आहेत याचा विचार करणे गरजेचे आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे पीअर प्रेशर टाळावे. म्हणजेच इतर लोक करताहेत म्हणून मी केले पाहिजे असा अट्टाहास ठेवू नये. आपल्यासाठी काय भले आहे, चांगले आहे याचा विचार करावा. आपला वेळ आणि आपली मैत्री हा आपल्यासाठी चॉईस आहे. तो आपल्यासाठीच वापरावा. साधारणतः 12 ते 18 वयोगटातच मुलांमध्ये या सर्वांची बीजपेरणी केली गेली पाहिजे. आणखी एक महत्त्वाची बाब म्हणजे, मुलांना कोणतीही वस्तू देताना तुमची क्षमता असली तरी थोडी वाट पाहायला लावा. त्यातून मी म्हणेन तसे, म्हणेन तेव्हा घडणार नाही, याची जाणीव कुटुंबातून होत जाते. त्याचबरोबर बालवयातच मुलांना नकार पचवायला शिकवणे गरजेचे आहे. जेणेकरून भविष्यातील वाटचालीत नकार मिळाल्यास त्याला दिला जाणारा प्रतिसाद घातक असणार नाही.
एक सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, ज्या घरांमध्ये हिंसकपणा, आक्रमकता कौटुंबिक वातावरणातच दिसत असेल, आई-वडिलांमध्ये भांडणे होत असतील तेथे मुलांना अशा आक्रमकतेबाबत गैर वाटणार नाही. घरात भांडणे होतात, मारझोड होते, मग बाहेरही तसेच वागले तर काय चुकले? अशी मानसिकता मुलांची होऊ शकते. त्यामुळे कौटुंबिक वातावरणात सुसंवाद, चर्चा यावर अधिक भर दिला गेला पाहिजे. आज पालक आणि मुलांमधील वैचारिक दरी रुंदावत चालली आहे. आपण आपल्या जागी बरोबर आहोत, अशी दोघांचीही भूमिका असते, त्यामुळे त्यामध्ये सुवर्णमध्य साधला गेला पाहिजे. याखेरीज अनेकदा अशा हिंसात्मक कृतीमध्ये व्यसनांचाही परिणाम असल्याचे दिसून आले आहे. त्यामुळे व्यसनांपासून दूर ठेवून स्वतःचा मनोविकास, बौद्धिक विकास, शारीरिक विकास करण्याची शिदोरी मुलांना देणे हाच अशा समस्या भविष्यात उद्भवू न देण्याचा मार्ग आहे.
